Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Qupperneq 73

Nú hafa lesendur mínir fullan rétt til að spyrja: Ef þjóðernissinnaða sagan
var svona ófullkomin, hvernig stendur þá á því að engar sögur íslendinga
hafa verið lesnar meira eða lengur en söguyfirlit Jónasar Jónssonar og Jóns
Aðils,25 bæði átakanlega einföld í þjóðernishyggju sinni? Hvernig stendur á
því að þjóðarsagan hefur sjálfsagt aldrei verið í meiri metum á íslandi en
einmitt meðan viðhorf þeirra ríktu? Ég gæti svarað því að vinsældir séu ekki
það sama og ágæti, og oft verði þær skáldsögur vinsælar sem svokölluðum
bókmenntamönnum þykja ómerkilegar. En sjálfum þykja mér þessar bækur
of góðar, á sinn hátt, til þess að það sé réttmætt eða fullnægjandi svar. Frekar
hallast ég að því að segja að einstöku sinnum verði slík samstilling í lífi
samfélaga, að þau þoli einhliða sögu og helst enga sögu aðra. Meðan íslend-
ingar voru að fást við það gífurlega verkefni að skipa sér í hóp sjálfstæðra,
tæknivæddra og menntaðra ríkja Vesturlanda og vinna bug á eigin vanmeta-
kennd, þá voru þeir í slíkum ham. Hann hefur síðan verið að renna af þeim,
og jafnframt hefur opnast gjá á milli skráðrar sögu þeirra og sjálfsmyndar.
Ég er þó ekki að biðja um hlutlausa sögu í þeim skiiningi að viðtakendur
hennar séu hindraðir í að taka afstöðu með eigin þjóð. í flestum góðum
sögum er einhver í sögumiðju, einhver aðalpersóna sem lesendur samsama
sig með að meira eða minna leyti, hvort sem framkoma hennar er betri eða
verri. í sögunni af sjálfstæðisbaráttu íslendinga er sjálfsagt og óhjákvæmilegt
að þessi aðalpersóna sé íslenska þjóðin. Með því er að hluta tiJ gengið út frá
sjálfsskilningi viðtakenda, eins og ævinlega er gert í góðri sögu. Að því leyti
sem sjálfsskilningur ungra lesenda er annar (þeirra sem eru aldir upp á
íslandi af íslensku fólki), þá hygg ég að hann sé tengdur einhverju enn
smærra en íslensku samfélagi. Eitt af hlutverkum íslenskrar stjórnmálasögu
er að opna augu Reykvíkinga, Grafarvogsbúa, Ólafsfirðinga og Mývetninga
fyrir því að þeir séu líka íslendingar.
Það væri banabiti sjálfstæðisbaráttusögunnar að banna eða hindra sam-
sömun íslendinga með íslendingum. Á hinn bóginn gæti það blásið nýju iífi
í hana að gera þessa samsömun svolítið flóknari og sársaukafyllri en sögu-
ritarar þjóðernishyggjunnar gerðu. Ég vil að íslendingar geti fundið þar
sögulega rót tiifinningar sem býr líklega í okkur flestum og varla verður tjáð
betur í stuttu máli en með orðum Steins Steinars:26
Sjá, hér er minn staður, mitt líf og mitt lán,
og ég lýt þér, mín ætt og mín þjóð.
Ó, þú skrínlagða heimska og skrautldædda smán,
mín skömm og mín tár og mitt blóð.
TMM 1994:4
71