Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Side 101

á Gamla testamentið, en einnig á stórvirki Thomasar Mann, sem er unnið
upp úr þeirri gömlu bók: um Jósef og bræður hans. Þær tvær bækur Schulz
sem hann lét veröldinni eftir, eru nátengdar að efni og anda. í Heilsuhælinu
í skugga stundaglassins heldur sögumaðurinn Jósef uppteknum hætti, að
velta áfram krónikum sínum af undarlegri fjölskyldu og lífi í litlum bæ í
Póllandi. Hinsvegar segir það yfirleitt lítið um verk höfunda að tíunda ytri
ramma sagna þeirra, og þetta gildir jafnvel í enn ríkara mæli um Schulz en
flesta aðra. Einsog áður er vikið að eru það hin „innri öfl“ lífsins sem hugur
hans dvelur við, eitthvað sem kalla mætti kjarnann 1 tilverunni án þess að
vera of hátíðlegur. Þetta gerir Schulz „innhverfan höfund“ samkvæmt skil-
greiningum, og á sínum tíma var honum legið á hálsi fyrir að láta sig
samfélagið og samtímaviðburði engu skipta. Sú afstaða manna hafði trúlega
noJckuð að segja þegar Heilsuhœlið í skugga stundaglassins var ekki valin til
verðlauna í „landskeppni í bókmenntum“ sem efnt var til í Póllandi 1937.
Þá var í staðinn verðlaunuð bók sem svaraði kalli tímans betur, og allir hafa
nú gleymt. En jafnframt er ekki hægt að segja að Bruno Schulz hafi verið
vanmetinn meðal bókmenntafólks í Póllandi yfirleitt. Krókódílastrœtið vakti
mikla athygli við útkomu (bar þá nafnið Kanilhúðirnar einsog áður er sagt),
og aflaði honum margra vina í hópi rithöfunda og listamanna í Varsjá, menn
fundu að hér var sleginn fágætur tónn. Einn vina hans varð Witold Gom-
browicz, og svo ólíkir sem þeir voru sem menn og skáld entist sú vinátta
nokkuð, þó rofnaði hún að lokum. Annars gerðist það fljótlega eftir upphaf
seinna stríðs að vinir hans tóku að strjálast, þeir voru flestir gyðingar einsog
hann sjálfur, og ekki þarf að rekja þann þráð lengra, allir þekkja framhaldið.
Hann hefði getað tekið undir með Hjálmari Jónssyni:
Mínir vinir fara fjöld,
feigðin þessa heimtar köld,
eg kem eftir, kannske í kvöld,
með klofinn hjálm og rofmn skjöld.
En Bruno Schulz fór óvopnaður í dauðann, bæði í eiginlegum og óeigin-
legum skilningi. Hann var enginn uppreisnarmaður, og það átti ekki fyrir
honum að liggja að fremja hetjudáðir. Hann leið einhvernveginn í gegnum
þetta dapra líf, fram að sínum örlagadegi síðla árs 1942. Margoft höfðu þeir
vinir hans sem enn voru hérna megin grafar reynt að hjálpa honum til
einhverskonar undankomu, en hann hliðraði sér alltaf hjá því, ógnaði áhætt-
an sem því fylgdi jafnvel enn meir en að sitja um kyrrt.
Fyrrgreint er að mrkill hluti bréfa hans tortímdist um leið og viðtakendur
þeirra í Helförinni, en það kver sem Jerzy Ficowski tókst að koma saman
TMM 1994:4
99