Tímarit Máls og menningar - 01.06.1995, Page 113

láta hina geðsjúku söguhetju sína segja
frá í fyrstu persónu eftir dauða sinn,
enda bendir sögumaður á þá augljósu
staðreynd að enginn ætti að segja sögu
sinnar ævi fyrr en öll er. Það er rétt að
hnykkja á því að með þessu tekur Einar
mikla áhættu; það þarf eiginlega allt að
ganga upp til þess að lesandi trúi á að
geðveikur maður segi ff á, trúi á ffásögn-
ina sem vegna þessa vísar ævinlega í tvær
áttir. Textinn býr yfir þeirri þversögn að
geðsjúkur sögumaður segir á „skipuleg-
an“ hátt frá lífi sínu og sjúkdómi eftir
andlát sitt. Frásögnin fer því ekki bara
fram og aftur í tíma heldur jafnframt
milli hins „raunverulega“ heims og túlk-
unar hins geðveika á þeim sama heimi.
Þetta gerir miklar kröfur til höfundar,
ekki síst í stíl, en helsti styrkur bókarinn-
ar og jafnframt það sem gerir hana að
merkilegu bókmenntaverki er að Einari
heppnast þetta og kemur þar einkum
tvennt til: Ákaflega vel hugsuð og útfærð
bygging sem fellur fullkomlega að efn-
inu og svo stíllinn sem er í senn
margræður og markviss. Með þessari
frásagnaraðferð vinnst líka margt; vegna
hennar skapast mikilvæg nálægð við
sögumann sem skilar sér í ákaflega ein-
lægri ffásögn.
Formlega þætti er hins vegar aldrei
hægt að slíta úr tengslum við efni sögu
og hér er mikilvægt að gera strax grein
fyrir því að þessi saga er táknleg í eðli
sínu, allegórísk. Þótt grunnur hennar sé
persónusaga þá skírskotar hún í margar
áttir og verður bæði fjölskyldu- og þjóð-
arsaga, auk þess sem hún hefúr að sjálf-
sögðu ennþá víðari skírskotanir. Saga
þessara áratuga á Islandi kallast með sér-
stæðum hætti á við þá veröld sem nú
blasir við, um leið og hún endurspeglar
heimssöguna. Þessir eiginleikar sög-
unnar þurfa ekki að koma lesendum
Einars Más á óvart, þvert á móti má kalla
það eitt af hans greinilegustu höfundar-
einkennum hversu meðvitað hann leit-
ast sífellt við að fanga hið stóra í hinu
smáa, hið alþjóðlega í hinu staðbundna.
Þetta táknlega eðli endurspeglast í bygg-
ingu sögunnar, hún er klofin í marga
smáa kafla og brot, rétt eins og vitund
sögumanns. Og þessi klofningur áréttast
í sjálfum stílnum: Einar skiptir af miklu
öryggi milli epísks og ljóðræns stös, þar
sem ljóðrænar myndir miðla sturlun-
inni á talsvert annan hátt en rökleg og
epísk ffásögn sögumanns; þær dýpka
tilfinningu lesanda fýrir henni. Sjálf
myndmálsbeitingin endurspeglar líka
þennan klofning sem sagan fjallar um.
Sem lítið dæmi má nefna þegar faðir
Páls hefúr fengið táragas í augun (á
Austurvelli 30. mars 1949) og heldur
beint á spítalann til að sjá son sinn ný-
fæddan. Þá segir sögumaður: „Ég sá ekki
betur en tárin streymdu niður kinnar
hans en vissi ekki hvort það var út af
táragasinu eða mér“ (22). Tárin vísa
þannig í tvær áttir, þau votta í senn um
hvorttveggja, gleði og sorg! Einnig er rétt
að benda á hversu mjög Einar leikur
með andstæður ljóss og skugga í stö sín-
um, sem vitaskuld endurspeglar efnið á
sama hátt: I huga Páls skiptast á glóru-
laust myrkur og bjartir heiðríkir dagar.
Það er ekki síst þessi markvissa beiting
myndmáls sem gerir söguna áhrifa-
mikla. Þótt ljóðræn myndmálsnotkun
hafi aöa tíð einkennt sagnagerð Einars
þá er hún óvenju vel heppnuð hér, ekki
síst vegna þess hversu vel hún feUur að
efninu. Form og efni eru í fágætu jafn-
vægi og vinna saman, ljóðrænu þættirn-
ir hanga ekki utaná sögunni sem
eintómt skraut, með fullri virðingu fyrir
slíku skrauti.
Frásagnaraðferð og stíll eru þannig
óhemju mikilvægir þættir sögunnar og
eiga drýgstan þátt í að skapa það seið-
andi andrúm sem lesandi dregst smám
saman inn í. Framvindan er stígandi,
TMM 1995:2
107