Tímarit Máls og menningar - 01.12.1997, Síða 98

MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
evrópska dulspeki sextándu aldar (prósa veraldarinnar), en um hana hafa
fleiri en Foucault vélað eins og Einar Már á að vita. Þá eru leidd rök að því
að ritgerð séra Jóns um Skaftárelda (1788) sé „mótsagnakennd blanda, virk
samræða í sálarlífi eins manns, hugmyndaleg deigla líkt og viðureign Eggerts
við sálnafjallið nokkrum áratugum áður“(52). Lögð er áhersla á sambýli
ólíkra grundvallarviðhorfa eða þekkingargerða hjá rithöfundum sautjándu
og átjándu aldar, en tekið skal fram að ekki var um einangrað fyrirbæri að
ræða, eins og sjá má af vísindasögu Þorsteins Vilhjálmssonar. Flann bendir
til dæmis á að hjá frumkvöðli vísindalegrar heimsmyndar, Kóperníkusi, hafi
mátt greina „sóldýrkun í ætt við trúarbrögð11; talað er um „nýplatónska
dýrkun á dulrænu samhengi við tölur, tónstiga og rúmfræðimyndir“ hjá
Kepler; og um dulspeki Newtons, áhuga hans á biblíufræðum og gullgerð-
arlist, er sagt: „Þá má það verða okkur nútímamönnum enn eitt umhugsun-
arefnið, hvernig svo ólíkir þættir sem dulspeki og vísindahyggja hafi þrifist
svo vel í sama manninum... Jafnvel þótt ég hafi söguskekkjuna í huga, dugar
það ekki til að eyða furðu minni á því að slíkt skuli rúmast „í einum og sama
manninum!““4
2
Sögugreining Bókmenntasögu III er gjörólík umfjöllun Foucaults í Orðum
og hlutum (1966), því sýnt er fram á ósamkvæmni og mótsagnir sem hljóta
að grafa undan kenningu um samfellt epistem eða þekkingarkerfi.5 Þar er
hins vegar tekið undir gagnrýni á sögulega goðsögn um vöxt og framfarir
mannlegrar þekkingar, en samkvæmt henni reis sannleiksöld skynsemi,
þekkingar og vísinda upp úr óskapnaði hjátrúar, fáfræði og úreltrar guðfræði
eins og í hendingu en þó af nauðsyn, og var þessum atburði líkt við ljósbrigði
að morgunlagi, bjartir sólargeislar ráku næturský og þokuslæður á flótta, og
ljós hlutlægrar skilningsgáfu skein með sífellt meiri ljóma uns það stóð í
hádegisstað á síðara hluta átjándu aldar. Þessi sögusýn hefur sett mót sitt á
íslensk fræði til skamms tíma og útilokandi hugtökum verið beitt við hug-
myndasögulegt mat, einkum þegar ritað er um sautjándu öld; talað er um
ímyndun og hugaróra, hjátrúarvitleysu og broslegar bábiljur þegar fengist
er við reynslu einstaklinga sem tóku trú og táknræn líkindi ffam yfir sýnileg
efnistengsl orsaka og afleiðinga. Þá hefur þekkingar- eða merkingarheimi
fýrri alda oft verið afneitað með hugtökum úr siðfræði og læknisfræði,
skrifað hefur verið af þótta um heimsku og hugaróra, blindu og jafhvel fár
eða sjúkleika.6
Sagnfræði af þessu tagi fær varla staðist, enda sýnir félagssaga íslenskrar
upplýsingar að hún réðst ekki af háleitum sannleikshugsjónum, heldur
96
TMM 1997:4