Tímarit Máls og menningar - 01.03.2000, Blaðsíða 127

RITDÓMAR
engra heimilda er getið fyrir meintri ást-
leitni Jóns við „stúlkurnar í ferðahópnum
sem hann var leiðsögumaður fyrir á Is-
landi síðsumars 1934“, eða „hina kyn-
æsandi Fröken Boldt ffá Berlin-Fridenau,
ungu stúlkuna með hundinn[. . .]“ (bls.
178)! Slíkar gróusögur bæta engu því sem
fengur er að við vitneskju okkar um Jón
Leifs, og eru varla sæmandi þeim sem vill
láta taka sig alvarlega sem ævisöguritara.
Þó er bókin greinilega sprottin af ein-
lægri aðdáun Áhléns á Jóni og tónlist hans,
og þótt einkennilegt megi virðast er sú að-
dáun einmitt megingalhnn á hinum tón-
hstarlega þætti bókarinnar. Hér skortir alla
þá gagnrýnu umræðu um tónverkin sem
þó hlýtur að vera nauðsynleg í bók sem
þessari, og í staðinn verður umfjöllunin að
nokkurs konar samfelldri loffæðu, eins og
reyndar oft áður þegar tónlist Jóns Leifs á í
hlut. Tónskáldinu er hins vegar lítill greiði
gerður með slíku gagnrýnislausu hóli,
enda sennilega öllum ljóst að innan um
perlurnar í hfsstarfi Jóns finnast einnig „af-
spyrnu vond verk“, svo vitnað sé í orð
Hjálmars H. Ragnarssonar á málþingi um
tónhst Jóns í Gerðubergi í fyrravetur. Af
umfjöhun Áhléns er ekki að sjá annað en
honum þyki öU verk Jóns jafngóð (þó fá
Baldr og Eddurnar nokkuð lengri umfjöll-
un, enda metnaðarfyUstu verk Jóns), og
hann gerir sér heldur ekki far um að kynna
sérstaklega fyrir lesendum sínum verk sem
hafa á einhvem hátt sérstöðu í ævistarfi
tónskáldsins. Þannig fær t.d. smáverkið
Scherzo Concreto ffá árinu 1964 yfir-
borðskennda umfjöUun í stuttri máls-
grein, og er þó stórmerkt dæmi um
einstæða tónsmíðatUraun á ferli Jóns.
Þrátt fyrir yfirskriftina á þessi örstutta
tónsmíð ekkert skylt við elektróníska
„concréte“-tónlist, heldur er um að ræða
prógrammmúsík fyrir „sjö persónur",
leiknar af tíu hljóðfærum. Það sem þó
skiptir höfuðmáli er að Jón komst aldrei á
tónsmíðaferli sínum nær því að semja
tólftónatónlist en einmitt í þessu verki,
sem er samið þegar hann er á sjötugsaldri
og löngu búinn að búa sér til nærri óffá-
víkjanlegar reglur í tónskáldskap sínum.
Bandaríski tónlistarmaðurinn Paul Zu-
kofsky hefur sagt að í verkinu megi sjá
merki þess að Jón hafi þekkt tónlist
Schönbergs betur en menn hefur hingað
tU grunað, og það jafhvel þótt Jón hafi
komist svo að orði, að verkið mætti ann-
aðhvort skilja sem alvöru eða skop. Ekkert
af þessu kemur fram í umfjöllun Áhléns,
heldur það eitt, að hann ímyndar sér að
verkið lýsi „fundi með starfsbræðrum úr
tónskáldastétt", án þess þó að rökstyðja
tilgátu sína nánar.
Eins og áður var getið einbeitir Áhlén
sér fyrst og ffemst að því að rekja feril
Jóns í Þýskalandi og Svíþjóð. Þó neyðist
hann, eðli málsins samkvæmt, til að fjalla
einnig í nokkru máli um þau ár sem Jón
bjó á íslandi, og er yfirleitt minna að
græða á þeim hlutum bókarinnar. Mestu
púðrinu eyðir hann í að halda fram gam-
alli kenningu um Jón og samtíma hans,
sem tími er kominn tU að endurskoða.
Undirtitillinn „tónskáld í mótbyr“ gefur
strax til kynna viðhorf Áhléns. Sam-
kvæmt kenningu hans var Jón misskUið
tónskáld sem barðist alla ævi við smá-
borgarahátt samtímamanna sinna og
heyrði verk sín aldrei flutt vegna þeirrar
andúðar sem menn höfðu á tónsköpun
hans. Rómantíska mýtan um misskilda
listamanninn sem skrifar fyrir skúffuna
hefur lengi viljað loða við Jón. En var
mótbyrinn jafn sterkur og Áhlén gefur í
skyn? Hann segir það t.d. vera „krafta-
verk [...] að [Jón] skyldi yfirleitt semja
tónlist, miðað við það andstreymi og
auðmýkingu sem hann mátti búa við“
(bls. 9). Hér gengur Áhlén of langt. Jón
var stórhuga og skapmikUl listamaður, og
sætti sig aldrei við málamyndanir. Það
voru ekki síst erfiðir skapsmunir hans, og
atgangsharka vegna höfundarréttarmála,
TMM 2000:1
www.malogmenning.is
117