Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 120

Náttúrufræðingurinn
120
auðrofin. Það er því ljóst að á ísöld
og nútíma hefur samanlagt borist
gífurlegt magn af hýalóklastíti og
bólstrabergs- og hraunmylsnu frá
gosbeltunum. Mikill hluti þessa sets
hefur borist út á sanda og þaðan að
einhverju leyti út á landgrunn.
Móbergsfjöllin eru greinilega
einnig rofin af skriðjöklum eftir
að gosum líkur, þótt í mismiklum
mæli sé. Þeir sem unnið hafa við
rannsóknir á móbergsfjöllum hafa
stundum skipt þeim í flokka, allt
eftir því hversu rofin þau eru af
jöklum. Í elsta rofflokki í Vesturgos-
beltinu eru t.d. Botnssúlur, Efsta-
dalsfjall í Laugardal og Bláfell við
Hvítárvatn. Fjöll eins og Skriðu-
tindar (4. mynd) og Skefilsfjöll í
Vesturgosbeltinu eru aftur á móti
mun minna rofin og eru líklega frá
síðustu jökulskeiðum. Með því að
rannsaka vel hlíðar móbergsfjalla
sem eru á mismunandi rofstigi, og
hafa í huga reynsluna úr Surtseyjar-
gosinu, má oft með nokkrum líkum
meta heildarrof einstakra fjalla.
Niðurstaðan er sú að allt að 25–30%
rúmmáls yngstu móbergsfjallanna
í Vesturgosbeltinu gætu hafa rofist
burt og hugsanlega allt að 40–50%
af eldri móbergsfjöllunum. Stap-
arnir eru líklega hlutfallslega meira
rofnir en hryggirnir, því það er
greinilegt að í mörgum tilvikum
er verulegur hluti upprunalegrar
hraunfótsbreksíu horfinn.
Myndun móbergs
Hýalóklastít sem myndast hefur
við gos undir jökli á ísöld er yfir-
leitt harðnað og orðið að móbergi,
einkum ef grunnmassinn er fín-
korna. Óharðnað hýalóklastít er þó
víða að finna í jöðrum þessara eld-
fjalla. Hýalóklastítið er úr berggleri
(síderómelan) auk steindadíla og
bergbrota; algengt er að 80–90% bas-
ísks hýalóklastíts sé berggler, 5–12%
steindadílar og 2–8% bergbrot. Berg-
glerið er mjög óstöðugt og ummynd-
ast auðveldlega. Síðsteindir taka þá
að falla út, hýaló-klastítið harðnar
og verður að móbergi.
Eins og áður er getið virðist
nokkuð algengt að net innskota
myndist í móbergsfjöllum. Í Surtsey
mynduðust innskotin aðallega undir
lok gossins45 og út frá þeim þróaðist
jarðhitasvæði. Rannsóknir í Surtsey
sýndu að ummyndun bergglersins
í palagónít er í venjulegu hýaló-
klastíti aðallega fall af hita.71 Þessi
ummyndun var mun hraðari en
menn höfðu áður gert sér í hugar-
lund, og má sem dæmi nefna að við
80–100°C var gjóskan í Surtsey orðin
að hörðu móbergi á aðeins 2–3 árum.
Annað sem hefur áhrif á hörðnun
gjóskunnar er kornastærð og efna-
samsetning bergsins. Margt bendir
til þess að skammvinnt jarðhita-
kerfi af svipuðum toga og í Surtsey
myndist í flestum móbergsfjöllum.
Móbergið verður þess vegna líklega
oft til undir lok gossins á hverjum
stað eða næstu ár á eftir. Þetta atriði
skiptir miklu máli þegar meta skal
rofhraða fjallanna.
Palagónít getur einnig myndast á
annan hátt, t.d. við venjulegar veðrun-
araðstæður,45,72 en sú ummyndun er
miklum mun hægari en innan jarð-
hitakerfanna. Því hefur nýlega verið
haldið fram að örverur (gerlar) geti
átt þátt í myndun móbergs. Örverur
fundust fyrst í íslensku móbergi
1991, í sýnum frá Mosfelli í Mosfells-
sveit, en síðar einnig í Surtsey.73 Til-
raunir hafa staðfest að örverur geti
leyst upp berggler,74 og flestir telja
nú að örverur eigi einhvern þátt
í þessu ummyndunarferli þótt þá
greini á um hversu mikill hann sé.75
Nýleg gos undir jökli –
Gjálpargosið
Rannsóknir á gjóskulögum sýna að
yfir helmingur allra sögulegra eld-
gosa hér á landi varð í jöklum.76
Flest þessara gosa urðu í Vatnajökli
þar sem Grímsvötn eiga drýgstan
hlut að máli. Lætur nærri að í
Vatnajökli gjósi að jafnaði á um 10
ára fresti. Virknin er þó lotubundin,
með lotuna 130–140 ár þar sem
róleg tímabil skiptast á við tímabil
tíðra gosa.77 Skráð gos í Kötlu út
frá gjóskulögum og ritheimildum
eru 20 á sögulegum tíma.78 Gosin
í Öræfajökli 1362 og 1727 voru að
a.m.k. að hluta í jökli og orsökuðu
mikil jökulhlaup.79 Eyjafjallajökull
hefur fjórum sinnum gosið á sögu-
legum tíma og gos í Heklu hafa
nokkrum sinnum brætt hjarn og ís
í hlíðum fjallsins svo af hafa hlotist
jökulhlaup, þótt í smáum stíl hafi
verið.
Í öflugum eldgosum getur ís-
bráðnun orðið geysihröð, svo magn
bræðsluvatns sem myndast á fáum
dögum eða jafnvel klukkustundum
nemur rúmkílómetrum. Jökulþekja
á eldfjalli hefur þau áhrif að sprengi-
virkni, jökulhlaup og gjóskufall
fylgir gosum sem annars væru
6. mynd. Grímsvatnagosið 2004. Gígurinn var á botni ísketils með bröttum veggjum. –
Explosive eruption in Grímsvötn in 2004; the melted ice provides water for the vents and
leads to phreatomagmatic activity. Ljósm./Photo: Magnús T. Guðmundsson.