Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 157

157
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Horft til framtíðar
Í stórum dráttum má líta svo á að
þörfin fyrir verndun jarðminja hér á
landi sé tvíþætt. Annars vegar þarf
að vernda jarðminjar almennt á vís-
indalegum grunni og hins vegar
er nauðsynlegt að vernda almenna
jarðfræðilega ásýnd landsins, sem í
daglegu tali kallast landslag.
Almenn verndun jarðminja
Höfundar hafa áður kynnt tillögu
að stefnu fyrir verndun jarðminja
hér á landi.16 Þar er að nokkru leyti
horft til Bretlands og miðað við að
verndunin endurspegli allt róf og
breytileika jarðminja í landinu og
að varðveitt verði skipuleg heildar-
mynd af jarðfræðilegum ferlum
og fyrirbærum sem gefa samfellt
yfirlit um jarðsögu landsins. Slík
verndun þarf að ná til allra þátta
berggrunnsins ásamt myndun og
mótun yfirborðs hans í fortíð og
nútíð. Á fræðilegum grunni þarf
að velja til verndunar nauðsynleg
svæði eða staði sem endurspegla
heildarmynd af jarðsögu Íslands.
Sérhvert svæði eða staður sem val-
inn er til verndunar þarf að upp-
fylla tilteknar kröfur um mikilvægi.
Ganga þarf frá skipulegu yfirliti
um jarðminjar á Íslandi sem verði
grunnur að markvissri verndun,
en það verkefni er einmitt tiltekið
í áherslum umhverfisráðuneytisins
2010–2013.17
Til að draga fram skýra heildar-
mynd af viðfangsefninu má skipta
jarðminjum í eftirtalda þrjá grunn-
flokka. Þessir flokkar geta skarast að
einhverju leyti.
Berggrunnur: Berggrunnur
landsins er að stærstum hluta úr
basalti. Eldri hlutinn einkennist af
hraunlögum og yngri hlutinn (frá
ísöld) af móbergi ásamt hraun-
lögum. Hann skoðast sem sam-
fellt ferli þar sem nýmyndun jarð-
laga fer fram í gosbeltum. Henni
lýkur þegar jarðlögin færast út úr
gosbeltunum og veðrun og rof ná
yfirhöndinni. Með tímanum rekur
berggrunninn út fyrir áhrifasvæði
möttulstróks, hann sekkur í sæ og
verður hluti af landgrunni og síðar
úthafsbotni. Þetta ferli nær einkum
til eldfjallafræði, höggunar, berg-
fræði, steindafræði, jarðlagafræði,
steingervingafræði og setlagafræði.
Landmótun ísaLdarjökLa: Á ísöld
var ísaldarjökullinn nær einráður
við mótun yfirborðs landsins. Áhrif
jökulsins birtast ýmist sem rofmynd-
anir í berggrunni eða sem setmynd-
anir af ýmsum gerðum. Útbreiðsla
jökulmyndana er að nokkru leyti
landshlutabundin og útbreiðsla set-
myndana ræðst mjög af hörfun jök-
ulsins við ísaldarlok. Strandmynd-
anir frá ísaldarlokum tilheyra einnig
þessum flokki. Fræðilega tilheyra
þessar jarðmyndanir og landmót-
unarfyrirbæri einkum ísaldarjarð-
fræði og landmótunarfræði jökla,
en einnig setlaga- og steingervinga-
fræði.
Virk ferLi Landmótunar á nútíma:
Þessi ferli eru að mestu bundin við
jökla, vatnsföll og sjávarstrendur
auk frostverkana og þyngdarafls.
Við þetta bætist myndun jarðvegs.
Þessi flokkur jarðminja nær til lands-
ins alls en hin ýmsu fyrirbæri eru
sum hver landshlutabundin. Fræði-
lega tengjast þessi ferli flestum
helstu þáttum landmótunarfræði og
jarðvegsfræði.
Jarðfræðileg ásýnd landsins
Það er ekki síst hin einstaka jarð-
fræðilega ásýnd Íslands, þ.e. íslenskt
landslag, sem dregur ferðamenn til
landsins. Hnignun jarðminja allt
frá landnámsöld hefur leitt til þess
að ásýndin hefur breyst töluvert.
Breytingarnar eru mismiklar eftir
landshlutum og ráðast annars vegar
af útbreiðslu auðlinda á landi og
hins vegar af dreifingu byggðar.
Dreifing byggðar
Ef frá eru taldar stórframkvæmdir
og vegagerð er efnistaka á landi til
almennra framkvæmda í einstökum
landshlutum nokkuð í samræmi við
íbúafjölda. Þannig er þörfin fyrir
hvers kyns jarðefni mest í nágrenni
við þéttbýliskjarna og því lang-
mest á suðvesturhorni landsins. Þar
veldur þéttbýlið umtalsverðu álagi á
allar náttúruauðlindir í nágrenninu.
Fyllingar- eða steinefni úr malar-
hjöllum eru fyrir löngu upp urin og
eru nú sótt í bólstraberg í nálægum
gosmyndunum. Um tíma voru þau
sótt í apalhraun þar sem hraunkargi
var skafinn ofan af. Jarðminjum
hefur einnig verið stórlega raskað
við orkuvinnslu næst þéttbýlinu.
Dreifing auðlindanna
Jökulsorfinn lagskiptur hraunlaga-
stafli er helsta einkenni eldri hluta
landsins. Þar er hnignun jarðminja
að mestu leyti bundin við efnistöku
úr fornum strandmyndunum frá
ísaldarlokum og skriðum í fjalls-
hlíðum. Þá hefur sums staðar þurft
miklar skeringar í fjallshlíðar vegna
vegagerðar.
Yngri hluti landsins, þ.e. gos-
beltin og næsta nágrenni þeirra,
einkennist einkum af stórum eld-
stöðvakerfum með hraunflákum
og móbergsfjöllum. Þar og í næsta
nágrenni er að finna flestar af helstu
gersemum íslenskra jarðminja. Stór
eldfjöll, sem rísa yfir jafnlendið, eru
í hópi mestu og hæstu fjalla lands-
ins og á þeim sitja stærstu jökl-
arnir. Gosbeltunum tilheyra allar
minjar um jarðelda, öll helstu jarð-
hitasvæði landsins og jafnframt öll
mestu grunnvatnssvæði og stöðu-
vötn. Öll helstu lindavötn landsins
spretta fram í og við gosbeltin og
mynda, ásamt afrennsli jöklanna,
helstu vatnsföll landsins. Þannig eru
flestir helstu virkjunarkostir í land-
inu tengdir gosbeltunum, einnig
grunnvatnsauðlindin að stærstum
hluta og margir af fjölsóttustu ferða-
mannastöðum landsins. Mestur
hluti miðhálendisins er innan gos-
beltanna.
Hið „gerspillta Ísland“
Eins og fyrr var rakið hefur land-
búnaður gjörbreytt ástandi jarðvegs
í landinu, mest í og við gosbeltin
þar sem hann er viðkvæmastur. Á
sama hátt hefur mestallt rask vegna
virkjunarframkvæmda orðið innan
gosbeltanna eða í næsta nágrenni