Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 88

Náttúrufræðingurinn
88
voru mjög kaldir og var sjötti ára-
tugurinn sérlega harður. Sjöundi og
áttundi áratugurinn voru eitthvað
mildari, en þá tók við líklega kald-
asti áratugur frá upphafi Íslands-
byggðar, níundi áratugur 18. aldar.
Þennan áratug var einnig mikið um
hafís umhverfis Ísland.9
Sjötti og níundi áratugur 18. aldar
voru líklega köldustu skeið í sögu
landsins. Erfiðleikarnir á níunda
áratugnum eru vel þekktir og flétt-
uðust þar margar ástæður saman.
Skaftáreldar, kalt veðurfar og mikill
hafís orsökuðu mestu fólksfækkun
á Íslandi sem heimildir eru um.10
Sjötti áratugurinn hefur ekki verið
rannsakaður jafnmikið, en margt
bendir til þess að veðurfar hafi
verið lítið skárra þá en á níunda ára-
tugnum. Á sjötta áratugnum fóru
saman kuldar og mikill hafís og var
þetta einstaklega erfiður tími í versl-
unarmálum þjóðarinnar.11,12
Mannfjöldi á Íslandi
Fyrsta heildarmanntal á Íslandi var
gert árið 1703 og voru landsmenn
þá 50.358. Með því að nota yngri
manntöl og kirkjubækur hefur verið
búin til skrá yfir mannfjölda á
Íslandi á hverju ári frá 1735 (2.
mynd). Það var ekki fyrr en árið
1825 að fjöldi landsmanna fór aftur
yfir 50 þúsund13 (2. mynd).
Hin hefðbundna skýring á fækk-
uninni, sem ætíð varð í kjölfar þess
að fjöldinn náði 50 þúsundum, er
sú að íslenska samfélagið á 18. öld
hafi einfaldlega ekki getað brauð-
fætt fleiri.14,15 En til eru kenningar
um að sjúkdómar hafi haft þar meiri
áhrif.16
Fjöldi landsmanna fyrir árið 1703
er óþekktur og einungis hægt að
geta sér til um hann. Jón Steffensen
notast við mismunandi aðferðir til
að meta mannfjöldann frá landnámi.
Hann tekur fram að þessar vanga-
veltur sínar séu aðeins tilgátur og
þurfi að skoðast með það í huga.
Hann getur sér þess til að um 20
þúsund manns hafi búið á Íslandi
þegar landnámi lauk og um árið
1000 e.kr. hafi sá fjöldi verið kom-
inn upp í 33 þúsund. Árið 1150 hafi
fjöldinn verið orðinn 74 þúsund og
Jón gerir ráð fyrir að árið 1200 hafi
78 þúsund manns búið í landinu. Þá
hafi fólksfjölgun aftur á móti hætt
og jafnvel hafi orðið fólksfækkun
á 13. öld. Á 14. öld hafi fækkað enn
frekar og á 15. öld hafi svartidauði
fellt þriðjung þjóðarinnar.14 Aðrir
fræðimenn hafa metið fjölda lands-
manna árið 1100 e.kr. milli 40 og 60
þúsund.15
Fljótsdalshérað
Á tímum kaþólskunnar á Íslandi var
algengt að fólk gæfi kirkjum eigur
sínar. Sökum þessa áttu kirkjur oft
miklar eignir og voru máldagar
einskonar skrá yfir eignir kirkna.17
Í máldaga frá 1397 er sagt frá því
að helstu kirkjur á Fljótsdalshéraði,
Múli, Vallanes, Hallormsstaður og
Valþjófsstaður, hafi allar átt skóga
eða skógaítök.18
Sú staðreynd segir okkur tvennt:
Í fyrsta lagi hafa á þeim tíma verið
nýtanlegir skógar á Fljótsdalshéraði
en í annan stað hafa þessir skógar að
einhverju leyti verið takmörkuð og
verðmæt auðlind og því talin ástæða
til að skjalfesta hver ætti þá.
Þessi sömu skógarsvæði eru
einnig talin upp í máldögum bæði
frá 147119 og 1576.20 Skógarnir
voru því til staðar a.m.k. frá 1397
til 1576.
Ferðalýsingar
Ferðalýsingar fara að birtast á 18.
öld og að minnsta kosti tvær þeirra
lýsa aðstæðum á Austurlandi. Á
0
50
100
150
200
250
300
350
1735 1760 1785 1810 1835 1860 1885 1910 1935 1960 1985 2010
2. mynd. Mannfjöldi á Íslandi. – Population of Iceland.13
0
1
2
3
4
5
6
1830 1850 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 2010
1. mynd. Ársmeðalhiti í Stykkishólmi, rauða línan sýnir tíu ára hlaupandi meðaltal. – Mean
annual temperature in Stykkishólmur, the red line shows ten years moving average.5,6
Ár – Year
H
it
as
ti
g
–

Te
m
pe
ra
tu
re

(
°
C
)
Fj
öl
di
(í
þ
ús
.)
–
N
o
(in
th
ou
su
nd
s)
Ár – Year