Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 113

Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 113
113 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Sveinn P. Jakobsson og Magnús Tumi Guðmundsson Náttúrufræðingurinn 82 (1–4), bls. 113–125, 2012 Ritrýnd grein Móbergsmyndunin og gos undir jöklum Móbergsmyndunin á Íslandi er afar sérstæð á heimsvísu. Hún myndaðist við gos undir jökli á síðari hluta ísaldar (fyrir 0,78–0,01 milljón árum) og þekur um 11.200 ferkílómetra. Helstu grunneiningar gosmyndananna eru bólstraberg, hýalóklastít (óhörðnuð eða hörðnuð gjóska), óregluleg innskot og hraunþekja. Móbergsfjöllum er skipt í hryggi og stapa. Móbergshryggir geta orðið 44 km á lengd og í þeim má sjá samsvörun við sprungugos á nútíma. Í stöpum má greina einn stóran gíg og bent hefur verið á samsvörun þeirra við dyngjur á nútíma. Rúmmál stapanna er oft mikið; stærstur er Eiríksjökull, 48 rúmkílómetrar. Í hallandi landslagi geta við gos undir jökli myndast lög sem runnið hafa sem hraun langa vegu. Móbergshraunum af þessu tagi hefur verið lýst frá Suðausturlandi og Suðurlandi. Að stofni til er hluti hýalóklastítsins set sem flust hefur til í vatni stuttan veg frá gos- opinu. Hýalóklastít sem myndast hefur við gos undir jökli á ísöld er yfirleitt harðnað og kallast almennt móberg. Margt bendir til þess að skammvinn jarðhitakerfi, sem líklega myndast í flestum móbergsfjöllum, valdi þessari ummyndun. Athuganir á nýlegum eldgosum styðja þetta, en flest bendir til að þetta eigi við bæði í Surtsey og Gjálp. Eldgos í jöklum á undanförnum árum hafa varpað nýju ljósi á hegðun gosa í jöklum og sýnt hve hröð bráðnun íss getur verið, jafnvel svo að stór jökulhlaup hljótast af. Móbergs- hryggur myndaðist í Gjálpargosinu 1996, óregluleg hrúgöld í gosum í Grímsvötnum, en engin dæmi eru um stapa sem myndast hafa í nýlegum eldgosum. Vatnsborð í stapagosum á jökulskeiðum gefur vísbendingar um þykkt ísaldarjökla. Allir þekktir stapar virðast hafa myndast í gosum undir jöklum sem voru mun minni en ísaldarjökullinn þegar hann var í hámarki. Inngangur Jarðmyndanir sem orðið hafa til við gos undir eða í jökli hafa fundist víða á jörðinni. Einkum eru þær áberandi á Íslandi,1,2 á Antartíkuskaga á Suðurskautslandinu3 og í Bresku-Kól- umbíu í Kanada.4 Þetta eru flóknar og sérkennilegar jarðmyndanir sem setja svip sinn á gosbeltin á þessum svæðum. Eldgos undir jöklum eru oftast margþætt, þar geta skipst á sprengigos og flæðigos og mikil jökulhlaup fylgja oft gosunum. Sá hluti jarðmyndananna á Íslandi sem varð til á síðari hluta ísaldar hefur verið nefndur móbergsmynd- unin. Útbreiðsla hennar er nú í heild sinni vel þekkt og allnokkrar greinar hafa birst um myndunarferli ein- stakra gosmyndana á undanförnum tveimur áratugum. Enn vantar þó töluvert á að ljóst sé hvernig og við hvaða aðstæður þessar myndanir hafa orðið til og raunaldur þeirra er oft óþekktur. Þá hafa setmyndanir þær sem tengjast gosum undir jökli lítið verið rannsakaðar. Jarðmynd- anir af þessu tagi frá fyrri hluta ísaldar og eldri eru nær ókannaðar. Hér verður leitast við að greina frá stöðu þekkingar á móbergsmyndun- inni á Íslandi. Saga rannsókna Þorvaldur Thoroddsen5,6 taldi að móbergsmyndunin væri gos- myndun frá síðplíósen á íslausu landi. Helgi Pjeturss7,8 sýndi hins vegar fram á að myndunin væri frá ísöld, að minnsta kosti að hluta til, og stök móbergsfjöll, eins og Hestfjall í Árnessýslu, Botnssúlur og Hvalfell, taldi hann sjálfstæð eldfjöll.9 Með rannsóknum Peacocks10,11 varð ljóst að öll móbergsmyndunin á upp- runa sinn að rekja til eldgosa undir jökli eða í vötnum en að töluverður hluti myndunarinnar er setberg sem myndast hefur samfara gosunum eða í kjölfar þeirra. Hann sýndi einnig fram á að meginþáttur bergs- ins er basaltgler, sem að verulegu leyti er ummyndað í palagónít. Noe- Nygaard12,13 fjallaði um ummerki eftir eldgos undir jökli á Síðu og í Vatnajökli og varð fyrstur til að reyna að lýsa þróun goss undir jökli á myndrænan hátt. Hann taldi að ummyndun basaltglers í palagónít hæfist nær strax í kjölfar eldgossins. Guðmundur Kjartansson14 lýsti móbergsmynduninni í Árnessýslu og skipti móbergsfjöllunum í tvær gerðir, hryggi og stapa. Hann ræðir þrjár skýringar á tilurð móbergs- fjallanna,14 þar á meðal að þau hafi
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.