Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 113

113
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Sveinn P. Jakobsson og Magnús Tumi Guðmundsson
Náttúrufræðingurinn 82 (1–4), bls. 113–125, 2012
Ritrýnd grein
Móbergsmyndunin og
gos undir jöklum
Móbergsmyndunin á Íslandi er afar sérstæð á heimsvísu. Hún myndaðist
við gos undir jökli á síðari hluta ísaldar (fyrir 0,78–0,01 milljón árum) og
þekur um 11.200 ferkílómetra. Helstu grunneiningar gosmyndananna eru
bólstraberg, hýalóklastít (óhörðnuð eða hörðnuð gjóska), óregluleg innskot
og hraunþekja. Móbergsfjöllum er skipt í hryggi og stapa. Móbergshryggir
geta orðið 44 km á lengd og í þeim má sjá samsvörun við sprungugos á
nútíma. Í stöpum má greina einn stóran gíg og bent hefur verið á samsvörun
þeirra við dyngjur á nútíma. Rúmmál stapanna er oft mikið; stærstur er
Eiríksjökull, 48 rúmkílómetrar. Í hallandi landslagi geta við gos undir jökli
myndast lög sem runnið hafa sem hraun langa vegu. Móbergshraunum af
þessu tagi hefur verið lýst frá Suðausturlandi og Suðurlandi. Að stofni til
er hluti hýalóklastítsins set sem flust hefur til í vatni stuttan veg frá gos-
opinu. Hýalóklastít sem myndast hefur við gos undir jökli á ísöld er yfirleitt
harðnað og kallast almennt móberg. Margt bendir til þess að skammvinn
jarðhitakerfi, sem líklega myndast í flestum móbergsfjöllum, valdi þessari
ummyndun. Athuganir á nýlegum eldgosum styðja þetta, en flest bendir til
að þetta eigi við bæði í Surtsey og Gjálp. Eldgos í jöklum á undanförnum
árum hafa varpað nýju ljósi á hegðun gosa í jöklum og sýnt hve hröð
bráðnun íss getur verið, jafnvel svo að stór jökulhlaup hljótast af. Móbergs-
hryggur myndaðist í Gjálpargosinu 1996, óregluleg hrúgöld í gosum í
Grímsvötnum, en engin dæmi eru um stapa sem myndast hafa í nýlegum
eldgosum. Vatnsborð í stapagosum á jökulskeiðum gefur vísbendingar um
þykkt ísaldarjökla. Allir þekktir stapar virðast hafa myndast í gosum undir
jöklum sem voru mun minni en ísaldarjökullinn þegar hann var í hámarki.
Inngangur
Jarðmyndanir sem orðið hafa til við
gos undir eða í jökli hafa fundist víða
á jörðinni. Einkum eru þær áberandi
á Íslandi,1,2 á Antartíkuskaga á
Suðurskautslandinu3 og í Bresku-Kól-
umbíu í Kanada.4 Þetta eru flóknar
og sérkennilegar jarðmyndanir sem
setja svip sinn á gosbeltin á þessum
svæðum. Eldgos undir jöklum eru
oftast margþætt, þar geta skipst á
sprengigos og flæðigos og mikil
jökulhlaup fylgja oft gosunum.
Sá hluti jarðmyndananna á Íslandi
sem varð til á síðari hluta ísaldar
hefur verið nefndur móbergsmynd-
unin. Útbreiðsla hennar er nú í heild
sinni vel þekkt og allnokkrar greinar
hafa birst um myndunarferli ein-
stakra gosmyndana á undanförnum
tveimur áratugum. Enn vantar þó
töluvert á að ljóst sé hvernig og við
hvaða aðstæður þessar myndanir
hafa orðið til og raunaldur þeirra er
oft óþekktur. Þá hafa setmyndanir
þær sem tengjast gosum undir jökli
lítið verið rannsakaðar. Jarðmynd-
anir af þessu tagi frá fyrri hluta
ísaldar og eldri eru nær ókannaðar.
Hér verður leitast við að greina frá
stöðu þekkingar á móbergsmyndun-
inni á Íslandi.
Saga rannsókna
Þorvaldur Thoroddsen5,6 taldi
að móbergsmyndunin væri gos-
myndun frá síðplíósen á íslausu
landi. Helgi Pjeturss7,8 sýndi hins
vegar fram á að myndunin væri frá
ísöld, að minnsta kosti að hluta til, og
stök móbergsfjöll, eins og Hestfjall í
Árnessýslu, Botnssúlur og Hvalfell,
taldi hann sjálfstæð eldfjöll.9 Með
rannsóknum Peacocks10,11 varð ljóst
að öll móbergsmyndunin á upp-
runa sinn að rekja til eldgosa undir
jökli eða í vötnum en að töluverður
hluti myndunarinnar er setberg sem
myndast hefur samfara gosunum
eða í kjölfar þeirra. Hann sýndi
einnig fram á að meginþáttur bergs-
ins er basaltgler, sem að verulegu
leyti er ummyndað í palagónít. Noe-
Nygaard12,13 fjallaði um ummerki
eftir eldgos undir jökli á Síðu og
í Vatnajökli og varð fyrstur til að
reyna að lýsa þróun goss undir jökli
á myndrænan hátt. Hann taldi að
ummyndun basaltglers í palagónít
hæfist nær strax í kjölfar eldgossins.
Guðmundur Kjartansson14 lýsti
móbergsmynduninni í Árnessýslu
og skipti móbergsfjöllunum í tvær
gerðir, hryggi og stapa. Hann ræðir
þrjár skýringar á tilurð móbergs-
fjallanna,14 þar á meðal að þau hafi