Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 94

Náttúrufræðingurinn
94
getur verið önnur skýring á þessu.
Það er rökrétt að ætla að einhver
skekkja sé á ferð þegar aukning
verður á birkifrjói á tíma loftslag-
skólnunar á skóglausum svæðum.
En skriflegar heimildir segja að
það hafi verið skógar í Fljótsdal um
miðja 15. öld og er því engin ástæða
til að vantreysta niðurstöðum frjó-
rannsóknarinnar. Fjöldi skemmdra
frjókorna er oft talinn vera vísbend-
ing um að rof hafi flutt gömul frjó-
korn inn á svæði, en engin aukning
varð á magni skemmdra birkifrjó-
korna í Helgutjörn á þessu tímabili.
Því er rökréttasta skýringin sú að
birki sé að sækja fram og ástæðan
fyrir að slíkt gerist á tíma kólnunar
hlýtur að vera sú að nýting manns-
ins á skóginum hafi breyst. Svarti-
dauði kom til Íslands árið 1402 og
hafði í för með sér mikinn mannfelli
– sumir halda því fram að allt að 45%
þjóðarinnar hafi látist.16 Jón Steffen-
sen hefur sagt að allt að 10 drep-
sóttir hafi gengið yfir Ísland á tíma-
bilinu frá 1430–1707.14 Þessi mikla
fækkun íbúa hlýtur að hafa haft
áhrif á ofnýtt land. Annar áhrifa-
þáttur sem kemur til á sama tíma
er innflutningur járns. Talið er að
þegar innflutningur á ódýru, góðu
járni til Íslands hófst á 15. öld hafi
vinnsla járns úr mýrarrauða lagst af.
Þegar hin ákaflega orkufreka járn-
vinnsla úr mýrarrauða heyrði sög-
unni til hlýtur það að hafa haft áhrif
á nýtingu skóga.
Skógar Fljótsdalshéraðs á
kaldasta hluta litlu ísaldar
Lengst af því tímabili sem vanalega
er nefnt litla ísöld tórir skógur-
inn umhverfis Helgutjörn. Það er
ekki fyrr en um miðja 18. öld sem
birkifrjókornum fer að fækka veru-
lega, og fljótlega eftir að askan frá
Öskjugosinu 1875 fellur virðist birki
hafa náð minnstu útbreiðslu síðustu
2.000 ár. Þetta kemur vel heim og
saman við sögulegar heimildir.
Bæði út frá sagnfræðilegum
heimildum og niðurstöðum frjó-
rannsóknarinnar getum við sagt að
við lok 19. aldar hafi skógar á Héraði
verið nálægt útrýmingu. Sú stað-
reynd að fólk fór að sýna skógum
áhuga á seinni hluta 19. aldar, og
að lokum sú ákvörðun að vernda
alveg skóga í landi Hallormsstaðar
í byrjun þeirrar 20., hefur senni-
lega komið í veg fyrir að skógar á
Fljótsdalshéraði hyrfu alveg. Einnig
spilar þar inn í batnandi veðurfar
á 20. öld.
Það er erfitt að fullyrða hvor
þátturinn, veðurfar eða friðun, hafi
vegið þyngra í því að tryggja að
skógar á Héraði lifðu af. Þar sem
sýnt hefur verið að fólksfækkun og
innflutningur á járni hafi stuðlað
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
D!pi
1875
1477
1362
1262
915
700
20 40 60
Be
tul
a -
óg
rei
nt
Sa
lix
Ju
nip
eru
s
Er
ica
les
- ó
gre
int
20 40
Ca
rex
- te
gu
nd
ir
Po
ac
ea
e
20 40 60
Ra
nu
nc
ulu
s -
teg
un
dir
Ru
me
x -
teg
un
dir
Co
mp
. C
ich
ori
de
ae
Ap
iac
ea
e
Ru
bu
s s
ax
itil
is
Ro
sa
se
ae
- ó
gre
int
Ar
me
ria
ma
riti
ma
Ga
liu
m
- te
gu
nd
ir
Ca
ryo
ph
yll
ac
ea
e
Sa
xif
rag
a
Ca
mp
an
ula
rot
un
dfo
lia
Se
du
m
- te
gu
nd
ir
Po
lyg
on
um
av
icu
lar
e
Tr
ifo
liu
m
rep
en
s
20
Ly
co
po
diu
m
an
no
tin
um
Se
lag
ine
lla
se
lag
ino
ide
s
Hu
pe
rzi
a s
ela
go
Po
lyp
od
ium
vu
lga
re
20 40 60
Po
lyp
od
iac
ea
e
Bo
try
ch
ium
lun
are
Eq
uis
etu
m
50 100 150 200
My
rio
ph
yll
um
alt
ern
afl
oru
m
200 400 600 800
Vi"
bæ
tt (
Ly
co
po
diu
m)
50 100
Hlutfall landplantna
Tr
é o
g r
un
na
r
Ly
ng
Ju
rtir
Gr
ó
100 200 300 400
He
ild
arf
jöl
di
tal
inn
a l
an
dræ
nn
a f
rjó
ko
rna
Vatnaplöntur fjöldi
Landplöntur %
Helgutjörn 190 m y.s.
6. mynd. Prósentu-frjólínurit fyrir Helgu-
tjörn. Tímasetning landnáms er sýnd með
þykkri línu. Skyggðu línuritin eru hlut-
föll landrænna plantna en þau óskyggðu
eru fjöldi frjókorna vatnaplantna og fjöldi
viðbættra gróa sem talin voru. Aftast er
dálkur með heildarfjölda talinna land-
rænna frjókorna. – A percentage diagram
for Helgutjörn.