Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 118

Náttúrufræðingurinn
118
(gosmyndunar) er oftast meira en
tvöföld breidd hans. Í Vesturgos-
beltinu eru lengstu hryggirnir á
Jarlhettu- og Kálfstindasvæðunum,
allt að 10 km á lengd (4. mynd).
Stærstu hryggirnir hafa margir
hverjir sökkulbólstraberg, eins og
t.d. Kálfstindar eystri, en smærri
hryggirnir eru flestir eingöngu úr
hýalóklastíti. Nokkrir hryggir eru
nánast eingöngu úr bólstrabergi.
Þar á meðal eru Undirhlíðar sunnan
Hafnarfjarðar, hryggir í Kreppu-
tungu og Kverkfjallarana í Norður-
gosbeltinu60 og Arnarbæli við Kjal-
veg á Auðkúluheiði. Þar hefur eld-
gosið hætt áður en kom að því að
tvístrun kvikunnar hæfist og hýaló-
klastít myndaðist. Í Vesturgosbelt-
inu58 hafa fundist 20 hryggir þar
sem eldgosið hefur komist í upp
gegnum jökulinn og myndað hraun á
toppnum; meðal þeirra eru Brekkna-
fjöll og Langafell sunnan Langjökuls.
Móbergshryggir einkenna Austur-
gosbeltið, sérstaklega á Skaftár- og
Tungnaáröræfum. Lengsti hryggur-
inn er Skuggafjöll. Hann er 44 km
á lengd, en mesta breidd er 3,8 km;
Grænifjallgarður við Langasjó er 34
km á lengd.61,62 Í Norðurgosbeltinu,
einkum í suðurhluta þess, er einnig
að finna stóra móbergshryggi.63–65
Í stöpunum má yfirleitt aðeins
greina einn stóran gíg, en þar sem
staparnir eru flestir myndaðir á
gliðnunarsvæðum er líklegt að í upp-
hafi eldgossins hafi gosið úr sprungu,
þótt hún kunni að hafa verið stutt.
Ýmsir jarðfræðingar hafa bent á
augljósa samsvörun stapanna við
dyngjur á nútíma. Staparnir eru af
ýmsum stærðum, en stærsti stap-
inn á Íslandi er Eiríksjökull; mesta
breidd hans er 8,1 km og mesta
afstæð hæð er 0,9 km (5. mynd). Allt
bendir til þess að fjallið hafi mynd-
ast í einu eldgosi, ef undan er skilin
lítil gosmyndun við Ögmundarjökul
í austurhlíð fjallsins. Rúmmál Eiríks-
jökuls er nú nálægt 48 km3. Ekki er
hægt að meta nákvæmlega hversu
mikið hefur rofist utan af fjallinu né
hvernig landslag var fyrir myndun
þess. Þó má fullyrða að Eiríksjökull
sé langstærsta gosmyndunin sem
hingað til hefur greinst á Íslandi.
Aðrir stórir og vellagaðir móbergs-
stapar eru t.d. Þórisjökull, Hlöðufell,
Hrútfell á Kili, Herðubreið og Bláfjall
í Norðurgosbeltinu. Stapagosin virð-
ast oft hafa staðið lengur en hryggja-
gosin, í sumum tilvikum jafnvel í
áratugi. Þjófafell á Kili er hins vegar
dæmi um stapa sem hætt hefur gosi
á bólstrabergsstiginu, og Innra-Sand-
fell á Kili er stapi sem hætt hefur gosi
á hýalóklastítstiginu. Víða má sjá
augljós merki þess að jöklar hafa
rofið burt hraunþekju af stöpum og
er Geldingafell sunnan Hvítárvatns
einn slíkra stapa. Í Norðurgosbeltinu
hafa tveir stapar verið rannsakaðir
ítarlega, Bláfjall66 og Herðubreið.55
Nokkrir stapar úr súru bergi hafa
verið greindir hér á landi og nægir
þar að nefna Prestahnúk í Vestur-
gosbeltinu.29
Á 5. mynd eru mælingar á lengd
og breidd 68 lítt rofinna hryggja
og stapa í Vesturgosbeltinu58 og
16 ungra hryggja í Austurgosbelt-
inu.41,61 Hér sést að lítt rofnir hryggir
og stapar greinast nokkuð vel í
sundur, nema þeir minnstu. Með
hliðsjón af því sem á undan er sagt
má hugsa sér að skilgreina stapa
sem móbergsfjall sem er styttra en
sem nemur tvöfaldri breidd fjallsins.
Móbergshryggur væri þá móbergs-
fjall sem væri lengra en sem svarar
tvöfaldri breidd. Vissulega koma
upp vafaatriði með þessari flokkun.
En með henni er sneitt hjá vanda-
málum vegna tilvistar hraunþekju á
hryggjum, en þær eru æði algengar
eins og fram hefur komið.
Nú er spurningin sú hvernig
stendur á því að stundum myndast
móbergshryggir og stundum stapar.
Sennilegt er að form hvers fjalls ráð-
ist einkum af þrennu: (1) upphaflegri
lengd gossprungunnar, (2) magni
bergkviku hverju sinni, og (3) hversu
lengi gosið varir. Hér ber að athuga
að lengd hvers goss ræðst m.a. af
því hversu mikil bergkvika er fyrir
hendi. Myndist löng gossprunga í
tiltölulega skammlífu eldgosi dreifist
bergkvikan á tiltölulega stórt svæði.
Myndist stutt gossprunga, eða þá
að kvikustreymi einangrast hratt á
einn gíg, samfara því að framboð
á bergkviku er nægt, getur eldgos
varað lengi. Rannsóknir í Vesturgos-
beltinu58 sýna að aðrir þættir, eins
og mismunur á efnasamsetningu
(seigju) bergkvikunnar, þykkt jökuls
meðan á gosi stendur eða jökulrof
4. mynd. Móbergsstapar og móbergshryggir í Vesturgosbeltinu, suðvestan Langjökuls.
Skriða er í forgrunni og Hlöðufell til vinstri. Skriðutindar sjást handan við Skriðu. –
Intraglacial volcanoes in the region north from Laugarvatn. The tuyas Skrida (in the
foreground) and Hlödufell (to the left). Skridutindar is seen behind Skrida. Ljósm./
Photo: Björn Rúriksson.