Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 158

Náttúrufræðingurinn
158
þeirra, og á það bæði við um vatns-
orku og varmaorku. Nær öllum
aðgengilegum gjallgígum á landinu
hefur verið raskað með efnistöku
og hraunkargi víða skafinn ofan af
apalhraunum við þéttbýli og þjóð-
vegi. Bólstraberg er nú unnið í fyll-
ingarefni á a.m.k. sex stöðum á
SV-landi. Jarðfræðileg ásýnd lands-
ins er þannig mikið röskuð í gos-
beltunum, langmest á svæðinu frá
Reykjanesi að Þingvöllum.
Verndun ásýndar
Á þeim liðlega 40 árum sem liðin
eru frá ádrepu Halldórs Laxness
hefur umgengni um jarðminjar
versnað töluvert. Þó svo að fram-
kvæmdir í landinu hafi örugglega
að stærstum hluta leitt til framfara
og bættra lífskjara, hefur mikið
vantað á að vel hafi verið staðið að
framkvæmdum. Hvað veldur og
hvað er til ráða?
Gagnvart jarðminjum hafa lög
nr. 44/1999 um náttúruvernd reynst
haldlítil og við framkvæmd laga
nr. 106/2000 um mat á umhverfis-
áhrifum hefur gersamlega mistekist
að ná fram því markmiðsákvæði
laganna að draga eins og kostur er
úr neikvæðum umhverfisáhrifum
framkvæmda. Hvorki Skipulags-
stofnun né sveitarstjórnir í landinu
hafa borið gæfu til að skilja þörfina
fyrir verndun jarðminja og annarra
náttúruminja í landinu og í sumum
tilvikum hefur Umhverfisstofnun
verið undir sömu sök seld.
Hér þarf að koma til algert endur-
mat á vinnubrögðum skipulagsyfir-
valda við mat á umhverfisáhrifum,
auk þess sem styrkja þarf löggjöf-
ina þannig að ekki sé nokkur leið
að víkjast undan vönduðum og
faglegum vinnubrögðum. Jafnframt
þarf að efla fræðslu og vitund fólks
um gildi jarðminja og verndun
þeirra til framtíðar.
Niðurlag
Nauðsynlegt er að sem allra fyrst
verði hafist handa við gerð skipu-
legs yfirlits um jarðminjar á Íslandi.
Líta ber á yfirlitið sem langatíma-
verkefni en sambærilegt verkefni
í Bretlandi tók tæpan aldarfjórð-
ung.15 Forgangsröðun er nauðsyn-
leg vegna jarðminja sem eru nú
þegar í hættu. Á grunni slíkrar
vinnu þarf síðan að byggja faglega
verndun jarðminja á Íslandi.
Í gildandi lögum um náttúruvernd
eru nánast engin haldbær ákvæði
um verndun jarðminja. Núgildandi
náttúruverndarlög hafa reynst hald-
lítil og sömu sögu er að segja af
lögum um mat á umhverfisáhrifum
framkvæmda. Við þetta bætist að
þekkingarskortur hrjáir málaflokk-
inn á öllum stigum stjórnsýslunnar.
Mikið verk er óunnið og nauð-
synlegt að hefjast handa og hagnýta
þá reynslu sem þegar hefur fengist
t.d. í Bretlandi og á Tasmaníu.
Summary
Comely and fair was our country
– On geoconsevation in Iceland
The Icelandic geoheritage has suffered
serious decline since the Norse settle-
ment during the 9th century. Due to
overgrazing, soil has been lost from
about 40.000 km2 of land and further
8.000–10.000 km2 of wetlands have been
dried or disturbed. Thus soil has been
lost or disturbed in about 50% of the to-
tal area of the country.
Many vulnerable geological features
have met a similar fate, like e.g. late-
glacial raised beaches, glacial river chan-
nels, hot springs and geysers, high-
temperature geothermal areas, lava
fields and scoria cones.
Around the middle of the 20th cen-
tury, powerful industrial equipment
was introduced to the country, leading
to great progress in transportation, ag-
riculture, building industry etc. Since
then, limited prudence has accompa-
nied the exploitation of earth resources
in Iceland.
The need for geoconservation in
Iceland is twofold. On the one hand,
there is the need for scientific and sys-
tematic conservation of site series, which
should reflect the range and diversity of
Icelandic geoheritage. On the other
hand, there is the need for conservation
of the unique geological appearance of
the landscape.
A clear overview of Iceland’s geology
can be gained by looking separately at
a) the bedrock, b) the geomorphological
features formed during the Ice age, and
c) the geological, geomorphological and
soil processes active during the
Holocene.
Valuable earth resources in Iceland
are mostly confined to the volcanic
zones. This applies to mineral resources,
geothermal resources, hydropower and
ground water. Additionally, most of the
natural wonders relate to the volcanic
activity.
From a geological point of view, the
Icelandic Nature Conservation Act no.
44/1999 has proved almost useless, and
the same applies to Environmental
Impact Assessment Act no. 106. Neither
the Icelandic National Planning Agency
nor any other planning authorities have
recognized the need for geoconserva-
tion and in some cases this also applies
to the Environment Agency of Iceland.
A total reformation of the environ-
mental assessment practice by planning
authorities is inevitable. It is necessary
to strengthen the legal framework in
order to ensure elaborate and profes-
sional practice. Lack of knowledge of
the geoheritage is extensive at adminis-
trative levels and education is desper-
ately needed to raise public awareness
of geoconservation.