Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 27

27
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Skafti Brynjólfsson, Brynjólfur Sveinsson og Sveinn Brynjólfsson
Snjóflóðadyngjur í Skíðadal
og ýmis önnur ummerki
snjóflóða á Tröllaskaga
Á Íslandi hafa snjóflóð valdið búsifjum og slysum frá örófi alda. Frásagnir
af hörmungaratburðum má finna í annálum, bókum og ýmsum fjöl-
miðlum í seinni tíð. Heimildir ná hins vegar fyrst og fremst yfir atburði
sem orðið hafa við byggð eða á alfaraleiðum. Mikill fjöldi snjóflóða fellur
utan alfaraleiða og þeirra verður yfirleitt ekki vart. Í seinni tíð hafa menn
veitt því athygli að jarðfræðileg ummerki eftir snjóflóð geta varðveist lengi
í náttúrunni þó að snjóa leysi að vori. Ummerki eins og snjóflóðagrjót,
jarðvegstorfur og rofsár á jarðvegsþekjunni geta fundist hvar sem snjóflóð
hafa fallið, en stærri ummerki eins og snjóflóðadyngjur og -keilur mynd-
ast þar sem snjóflóð eru tíð. Öll þessi fyrirbæri er að finna á Tröllaskaga;
snjóflóðagrjót og rofform eru mjög algeng og lætur nærri að þau séu undir
hverju fjalli sem hefur upptakahalla snjóflóða. Snjóflóðadyngjur eru ekki
eins algengar; þær finnast eingöngu þar sem snjóflóð eru mjög tíð og falla
gjarnan þvert yfir grýtta árfarvegi, t.d. í Skíðadal og í framdölum Eyja-
fjarðar og Fnjóskadals, og hlaða upp jarðefnum á bakkann handan árinnar.
Eyðileggingarmáttur snjóflóða hefur lengi verið höfundum umhugs-
unarefni, sér í lagi eftir mikið rask og gróðurskemmdir í kjölfar hrinu snjó-
flóða haustið 1995. Eftir að hafa barið augum stærð og formfegurð snjó-
flóðadyngjanna á Kóngsstaðadal fundu höfundar sig knúna til að rann-
saka þær og lýsa í ritgerð. Að þekkja jarðfræðileg ummerki snjóflóða getur
verið mjög mikilvægt við skipulag og hættumat á ákveðnum svæðum sem
ætlunin er að nýta, t.d. undir mannvirki.
Náttúrufræðingurinn 82 (1–4), bls. 27–34, 2012
Inngangur
Snjóflóð eru sjaldan lengi sýnileg;
þau falla oft í vondu veðri, hverfa
undir nýjan snjó eða fjúka jafnvel
burt. Flest hverfa þegar snjórinn
bráðnar að vori en þau efnismeiri
geta fyrnst á milli ára. Hins vegar
geta jarðfræðileg ummerki snjóflóða
varðveist lengi. Með snjóflóðum
berst oft grjót, fínna set og torf sem
situr eftir á yfirborði þegar snjóa
leysir. Auk þess mynda snjóflóð
rofform vegna núnings við undir-
lag sitt, t.d. plógför, ýmis rofsár á
jarðvegsþekju og rispur/brotsár í
klappir og grjót. Með tímanum geta
myndast sérstök landform þar sem
setupphleðsla af völdum snjóflóða
er mikil. Þannig má að nokkru leyti
sjá tíðni og stærð snjóflóða og greina
helstu hættusvæði með könnun á
jarðfræðilegu ummerkjunum.1,2,3,4
Ummerki snjóflóða finnast víða
á Íslandi. Í bókinni Skriðuföll og
snjóflóð greinir Ólafur Jónsson frá
fyrirbrigði sem hann kallaði „snjó-
flóðahóla“ auk margra dæma um
setframburð og rof á túnum og
grónu landi vegna snjóflóða.5 Sig-
urjón Rist gat um framburð snjó-
flóða, svo sem grjótdreifar, stak-
steina og snjóflóðadyngjur í Öxna-
dal og framdölum Eyjafjarðar.6 Í
tímaritinu Týli lýsti Helgi Hall-
grímsson snjóflóðadyngjum, eða
grjóthaugum eins og hann kallaði
það, í dalbotnum við Eyjafjörð.7 Lík-
lega eru höfundarnir allir að fjalla
um samskonar landform þegar þeir
ræða um snjóflóðahóla, snjóflóða-
dyngjur og grjóthauga. Decaulne
og Þorsteinn Sæmundsson hafa lýst
snjóflóðagrjóti í Fnjóskadal og stuðst
við útbreiðslu þess við kortlagn-
ingu á mestu skriðlengd snjóflóða.8
Víða erlendis eru ummerki snjó-
flóða ágætlega þekkt en þeim hefur
t.d. verið lýst í Norður-Ameríku,
Nýja-Sjálandi, Skotlandi og Skandi-
navíu. Í rás tímans hefur hugtakið
snjóflóðadyngja haft nokkur heiti í
erlendum ritum, t.d. boulder ram-
part, tongues, mounds eða ridge. Síð-
ustu tvo áratugi hefur hugtakið ava-
lanche boulder rampart eða depositional
mounds verið að festast í sessi.1,3,9
Jarðfræðileg ummerki snjóflóða á
Íslandi hafa verið rannsökuð nokkuð
síðastliðin 15 ár. Í fyrstu könnuðu
menn hvort þekkja mætti í sundur
jarðfræðileg ummerki snjóflóða
og annarra ofanflóða og þá hvort
ummerkin nýttust til að meta mestu
mögulega skriðlengd snjóflóða við
gerð snjóflóðahættumats.4,8,10
Á Þverár- og Kóngsstaðadal,
sem er afdalur Skíðadals (1. mynd),
eru afar tilkomumiklar snjóflóða-
dyngjur (2. mynd). Dalurinn heitir
sínu nafni hvorum megin árinnar
eftir bæjunum sem þar eiga landið,
Þverárdalur að norðan en Kóngs-
staðadalur að sunnan. Í þessari
grein verður hann oftar nefndur
Þverárdalur, því þar eiga snjóflóðin
sem mynda dyngjurnar upptök sín.
Ritrýnd grein