Skáldskaparmál - 01.01.1992, Side 296

294
Um bækur
á það ber að líta að á munnlegu stigi er ekki hægt að vinna með þá hugsun að vísa í
einstök rituð verk heldur er öll hefðin undir hverju sinni.
Við greiningu verka úr munnlegri hefð telur Foley að eftirfarandi hugtök geti
reynst árangursrík: Andstæðupörin tilbúin<->innbyggb merking og meðvituð <->
ómeðvituð merking verks skipta máli í hefðbundnum verkum þar sem mikið er
innbyggt og ómeðvitað þó að alltaf komi upp meðvitaðir hefðarlistamenn sem auka
við merkingu verka sinna með persónulegri sköpun. Vísun til hefðarinnar
(traditional referentiality) á við það að áheyrendur hafa ekki aðrar leiðir færar að
hefðbundnu orðlistarverki en að hlusta á það í brotakenndum flutningi þar eð
verkið er aldrei flutt sem heild frá upphafi til enda. Yfirfxrð merking (Metonymic
referentality) er höfð um tilvísanir úr einstökum atriðum frásagnar til heildarinnar.
Það sem vísað er til og áheyrendur þekkja utan hins eiginlega texta verður jafnan að
vera vakandi í hugum þeirra til að skilja söguna.
íslenskir lesendur geta yfirfært margt af þessum hugmyndum á kenningar í
fornum kveðskap og Snorra-Eddu sem veitir ágæta innsýn í munnlegu hefðina þótt
með aðferðum ritlistar sé. I Snorra-Eddu er m.a. skýrt hvernig kenninganotkun
kallar á þekkingu skálda og áheyrenda á hefðinni, og getur með einu orði vakið upp
heilar sögur í vitund þeirra sem hlýða á kvæði. I slíkri hefð er heildarsagan aldrei
sögð heldur er gert ráð fyrir að áheyrendur viti af henni í hvert sinn sem sagt er frá
einstökum persónum úr safni hefðarinnar. Slíka þekkingu öðlast menn smám saman
með því að alast upp í hefðinni og taka þátt í henni - þar til rithefðin kemur til og
fróðleikurinn er dreginn saman í kennslubók: Snorra-Eddu. Foley tekur dæmi af
kvæðaflutningi þar sem aldrei eru flutt nema stutt brot í senn en flytjendur og
áheyrendur eru þó ávallt vakandi fyrir heildinni og vita hvað er á seyði líkt og við
myndum skilja einstakar sögur af Gretti Ásmundarsyni og geta sett þær í nokkuð
gott samhengi í huga okkar þó að Grettis saga væri ekki rakin frá upphafi.
Foley lagar Parry/Lordískar skilgreiningar á formúlu (fastmótuðum orðasam-
böndum) og þema (frásagnarliðum) að breytilegum aðstæðum og varar við hinni
hráu þýðingu á fræðum þeirra félaga, sem víða hefur borið á. Hann leggur því til
fimm fyrirvara við lestur fornra texta, vilji menn beita samanburðaraðferðinni og
nýta sér reynslu af lifandi hefð við slíkan lestur. Með þessum fyrirvörum telur hann
að komast megi hjá mörgum þeim einföldunum sem eru fylgifiskur of bráðlátrar
notkunar á munnlegu kenningunni:
1. í fyrsta lagi verður að athuga hinn skrifaða texta rækilega, sögu hans í handritum
og breytingar sem þar verða með því að bera saman skrifaðar gerðir og/eða
upptökur á böndum.
2. í öðru lagi mega hugmyndir okkar um munnlegan uppruna ekki einskorðast við
það að úrskurða hvort texti sé munnlegur eða skriflegur. Þess í stað ætti að miða
við að hinn skrifaði texti byggi á munnlegri hefð.
3. I þriðja lagi verður að huga að því að þær bókmenntagreinar (genre) úr fortíðinni
sem við viljum varpa ljósi á séu sambærilegar við þær nútímagreinar sem við
höfum aðgang að, þannig að menn beri t.d. ekki saman löng epísk kvæði og stutta
prósaþætti.
4. I fjórða lagi þarf að draga fram mikilvægi og einkenni hverrar hefðar fyrir sig út
frá þeim heimildum sem tiltækar eru.
5. Og í fimmta lagi vill Foley rýna eftir og taka tillit til vísana í samtíma verkanna
jafnt sem hugsanlegar eldri gerðir og heimildir.