Skáldskaparmál - 01.01.1992, Blaðsíða 299

Um bœkur
297
stöðum. í myndlist er mönnum hins vegar löngu orðið ljóst að listgreinin sjálf talar
sitt mál en vísar ekki beint í veruleikann umhverfis.
Við túlkun texta sem á rætur að rekja til munnlegrar hefðar verður að miða við
hans eigin forsendur í stað þess að taka sér bókmenntafræðilega greiningaraðferð í
hönd og skera hann upp. Slíkt getur oftar en ekki leitt á villigötur þó að margt sé líka
vel gert í slíkri greiningarvinnu þar eð mörg svið eru sameiginleg með
munnlegum/hefðbundnum verkum og höfundarverkum nútímans. Gagnvart textum
úr munnlegri hefð verður lesandinn umfram allt að setja sig í spor áheyrenda eftir því
sem hægt er og afla sér allra tiltækra upplýsinga um hefðina til að geta túlkað
verkið. Verkefni fræðimannsins er þannig að breyta skrifuðum texta yfir í það verk
sem áheyrendur upplifðu.
Foley spyr hér hvað eigi að gera við endurtekninguna; er hún e.k. listræn mistök
eða bragfræðileg nauðsyn? Og svarið er: hvorugt, heldur er sjálf listin m.a. fólgin í
því sem við nefnum endurtekningu. Við þurfum þó að gæta okkar á að tala um
endurtekningu í munnlegri hefð því að orðið felur í sér að e-ð sé notað fyrst í ákv.
texta og síðan endurtekið í öðrum. Þessu getur ekki verið svo háttað í munnlegri
hefð af því að í hvert sinn sem orð, orðasamband eða fastmótað frásagnarmynstur
kemur fyrir í hefðbundnu verki kallar það fram sömu orð, orðasambönd og
frásagnarmynstur annars staðar að úr hefðinni og því er betra að tala um að
endurskapa/gera í stað þess að endurtaka.
Krafa Foleys um að túlka textann út frá sjónarmiði áheyrenda gæti hljómað
einstrengingslega því að oft er margt í fornum textum sem getur upplýst nútímafólk
um eitt og annað sem var ekki vakandi í hugum upphaflegra áheyrenda eða flytjenda.
Við hljótum því að áskilja okkur rétt til að lesa textana með okkar 20. aldar
spurningar í huga en getum samt fallist á að það hljóti að leiða til aukins skilnings að
hugsa eins og áheyrandi (og getum þá líka hugsað um póstmódernísk listaverk sem
vinna með þekkingu áhorfenda á hefðinni um leið og þau þurfa helst að standa á
eigin fótum - líkt og íslendinga sögur). Á undanförnum árum hafa mannfræðingar
og sagnfræðingar t.d. tekið höndum saman um að lesa okkar fornbókmenntir sem
e.k. vettvangsskýrslur um samfélag 12. og 13. aldar. Af slíkum rannsóknum má
vissulega margt læra en sú hætta er alltaf fyrir hendi að textanum sé ekki ætlað að tala
sitt listræna mál og sagn- og mannfræðingar túlki þannig helsti beint merkingu
orðanna. Enda þótt sitthvað hljóti alltaf að koma beint úr raunveruleikanum, rétt
eins og í myndlist sem sýnir hús, klæði, vopn o.fl. frá hverjum tíma, eru slíkar
lýsingar í listaverkum langt frá því að vera ótvíræður vitnisburður um daglegt líf,
vegna þeirrar auknu merkingar sem hvaðeina fær í listinni og greinir hana frá
hversdeginum.
Foley notar kenningu sína um samtal textans við hefðina til að laga viðtöku-
rannsóknir bókmenntafræðinnar að munnlegum aðstæðum. Flann gerir ráð fyrir
ákveðnum áheyrendum til að fá heilsteypta mynd af verkinu og yfirfærir hugtökin
texti og lesandi á hefðbundin verk þó að þar sé í raun enginn einn „texti“ sem ræður.
Munnlegir/hefðbundnir „textar" byggja mikið af list sinni á samhenginu hverju sinni
og án þess er ákaflega erfitt að átta sig á þeim. Víki flytjandi frá þeim reglum sem
hefðin setur honum þá virkar textinn ekki, a.m.k. ekki á sama hátt og áður. Þannig er
listin fólgin í formúlukenndu orðfæri og fastmótuðum frásagnarliðum sem gegna
miklu veigameira listrænu hlutverki en menn hafa áður gert sér grein fyrir.
I seinni hluta bókarinnar rekur Foley dæmi um hvernig kenningin kemur að gagni
við lestur kvæða sem eru ýmist beint úr munnlegri hefð, eins og sagnakvæði