Þjóðmál - 01.12.2011, Blaðsíða 86

Þjóðmál VETUR 2011 85
heilabrotum og þótt nokkuð kræf . Slíkar
senur eru þó aukaatriði í bókinni; segja
má að hápunkturinn sé magnaðar ræður
sem sögupersónurnar flytja . Ræðurnar eru
beittar og áhrifaríkar, hvort sem maður er
sammála þeim eða ekki .
Hér er eðli málsins samkvæmt aðeins
stiklað á stóru; spurningarnar og hug leið-
ingarnar, sem Upp sprettan
vekur upp, eru of margar og
ólíkar til að hægt sé að gera
þeim skil í stuttri umfjöllun .
Að auki er að sjálfsögðu
mikilvægt að skemma ekki
fyrir lesendum með of
greinargóðum upp lýsingum .
Gagnrýni á Uppsprettuna
hefur einkum verið af
tvennum toga . Í fyrsta lagi
er Ayn Rand gagnrýnd fyrir
að skrifa nokkurs konar
hetjusögu, með of ótvíræðum
persónum og of lítilli siðferðilegri tví bendni
og togstreitu . Ef mælikvarðinn á góðan
söguþráð er hefðbundin póstmódern-
ísk skáldsaga, þá má að nokkru leyti taka
undir slíka gagnrýni . En ef mælikvarðinn
er víðari í tíma og formi, þá á gagnrýnin
tæpast rétt á sér . Uppsprettunni má lýsa sem
hetjusögu, þar sem boðið er upp á góðar
og slæmar fyrirmyndir, en seint verður sagt
að fyrirmyndirnar séu hefðbundnar eða
klisjukenndar . Þvert á móti er dregin upp
ný og frumleg sýn á manninn og heiminn .
Í öðru lagi hefur Uppsprettan verið
gagnrýnd fyrir að vera áróður dulklæddur
í bókmenntaform . Ayn Rand til varnar má
spyrja hvort einhverskonar hugmyndir séu
ekki iðulega að baki listsköpun; skýrasta
dæmið er auðvitað dæmisagan, sem hingað
til hefur ekki þótt ámælisverð bókmennta-
grein . Sjálf hafnar Rand gagnrýninni
með þeim rökum að skáldsögur hennar
endurspegli fyrst og fremst lífsskilning (e .
sense of life), sem sé frumspekilegur, til-
finn ingalegur og handan við það sem kalla
mætti áróður . Hún skilgreinir list sem
endursköpun á völdum þáttum veruleikans
samkvæmt grundvallar gildisdómum (e .
metaphysical value­judgements) lista manns-
ins, en slík dómgreind ristir dýpra en sið-
ferðið og endurspeglar lífsskilning við kom-
andi listamanns, það er að
segja hvað honum finnst í raun
mikilvægt og satt um tilvistina
og eðli fólks . Listin gerir fólki
kleift að skilja óhlutstæð
hugtök í gegnum hlutstæð
fyrirbæri: listaverkið nær með
persónum, atburðarás, tónum,
litum og svo framvegis, að
varpa ljósi á hugtök . Segja
má að merkingin sé sýnd en
ekki sögð . Rand gekk á köflum
enn lengra í að aðgreina
Uppsprettuna frá hverskyns
áróðri eða heimspeki . Í ræðu sem hún hélt
árið 1963 féllu eftirfarandi orð:
Ástæða og markmið skrifa minna er að draga
upp mynd af fyrirmyndarmanni . Lýsing á
sið ferðilegri úrvals-manneskju er æðsta bók-
menntalega takmark mitt, tilgangur í sjálfu
sér — og öll lærð, vitsmunaleg og heim-
spekileg gildi í skáldsögu eru aðeins leiðir að
markmiðinu . Leyfið mér að leggja áherslu á
þetta: markmið mitt er ekki heimspekileg
vakning lesenda minna . Tilgangur minn,
frumorsök og uppspretta skrifa minna, er
lýsing á Howard Roark . Hann er tilgangur í
sjálfum sér [sem krefst ekki frekari tilgangs] .
En hver sem tilgangurinn er, þá er af rakst-
urinn einstök bókmenntaperla, andlegt
dýna mít sem enginn má láta fram hjá sér
fara .
Uppsprettan er gefin út af Almenna
bókafélaginu . Um endurútgáfu er að ræða
því að bókin kom fyrst út hjá forlaginu
Fjöl sýn árið 1990 í íslenskri þýðingu Þor-