Þjóðmál - 01.12.2011, Blaðsíða 85

84 Þjóðmál VETUR 2011
Rand, er hjá fólki sem leyfir sér að skynja
og túlka heiminn milliliðalaust .
Roark er ekki beint hinn dæmigerði fyrir-
myndar-einstaklingur . Hann er þrjóskur
einfari, sem helgar sig vinnu og hugsjónum .
En það eru einmitt rótgrónar hugmyndir
um kosti og lesti sem Ayn Rand gagnrýnir .
Hún dregur upp nýja sýn á manninn, á
dyggðirnar, og hvernig lífinu er vel varið .
Einstaklingum er stillt upp gegn múgnum .
Spurningin sem fólk eins og Roark spyr
sig, er „hvað vil ég?“, en ekki „hvað vilja
aðrir?“ — Hann kýs að vera sjálfstæður
og óháður einstaklingur í stað þess að láta
al menningsálitið móta sig og hverfa inn í
fjöldann .
Uppsprettan skiptist í fjóra hluta og er
fjórði og síðasti hlutinn helgaður Roark
sérstaklega, þó að hann komi við sögu frá
upphafi . Fyrstu þrír hlutarnir eru hver um
sig helgaðir öðrum veigamiklum persónum
bókarinnar: Peter Keating, Ellsworth
Toohey og Gail Wynand . Þeir endurspegla
þær manngerðir sem Rand vill bera saman
við Roark . Keating er arkitekt, sem er háður
því hvaða augum aðrir líta á hann — og lifir
þannig ekki fyrir sjálfan sig heldur fyrir aðra .
Byggingarlist skipar stóran sess í sögunni,
en þó eingöngu óbeint: til samanburðar við
þær hugmyndir sem Rand vill miðla með
sögunni . Arkitekt með hugsjón, sem hann
heldur tryggð við, er stillt upp gegn arkitekti,
sem skortir hugmyndalegan kjarna og eltist
við reikult og loðið almenningsálit .
Kalla má líf, sem lifað er fyrir eða í
gegn um aðrar manneskjur, líf sem er ekki
frá fyrstu hendi, heldur krefst milliliðs .
Ellsworth Toohey færir hugmyndina um
slíkt á annað og „æðra“ plan með því að
klæða hana í vitsmunalegan búning og gera
úr henni siðferðilega skyldu . Afraksturinn er
nokkurs konar sálfræði-hernaður, sprottinn
af vilja hinna máttlitlu til valds, þar sem
skapandi fólk er fjötrað af hinum litlausa
fjölda, múgnum sem ræðst gegn öflugum
einstaklingum — og sem af hégóma og
öfund vill spilla því háleita og göfuga .
Toohey er maður sem er „rödd fólksins“ og
notar fagurgala-hugtök á borð við lýðræði
og jafnrétti til að fegra óheilbrigt hugarfar
og breiða yfir illan ásetning . Haft er eftir
Rand að persónan Toohey hafi birst henni
ljóslifandi þegar hún sótti fyrirlestur breska
félagshyggjumannsins og hagfræðingsins
Harolds Laski .
Gail Wynand er hinsvegar maður sem
hefur áskotnast auður og völd vegna þess
að hann kann þá list að segja fólki það
sem fólk vill heyra . En spurningin er hvort
völd, sem fengin eru með þeim hætti, séu
eftirsóknarverð — hvort slíkur einstakling-
ur glati ekki heilindum sínum og frelsi;
verði í raun þræll þess fjölda sem hann sækir
völd sín til .
Upptalning á helstu persónum Upp­
sprettunnar er ekki tæmd fyrr en minnst er
á hina hrífandi, sterku og gáfuðu kvenhetju
sem prýðir bókarkápu, Dominique
Francon . Hún hefur ekki síst stuðlað að
vin sældum bókarinnar . Dominique tengir
aðalpersónur bókarinnar saman, er miðlæg
í sögunni og hnýtir hana í eina heild .
Heimsmynd hennar er tragísk; hún trúir
ekki að dyggðin eigi möguleika í heiminum
eins og hann er . Á vissan hátt líkist viðhorf
Dominique viðhorfi Snæfríðar Íslandssólar
í Íslandsklukku Laxness, „heldur þann versta
en þann næstbesta“ . Margt er þó ólíkt með
þeim „stöllum“ .
Viðhorf sögupersónanna til ástar og
kynlífs hefur vakið athygli . Rand áleit ást
og kynlíf vera heimspekilega mikilvæg
fyrirbæri . Hún taldi eiginlega ást snúast
um þau gildi sem karl eða kona sér í maka
sínum, en að kynlíf væri einskonar óður
til sjálfs síns og veraldarinnar og fögnuður
yfir lífinu og tilverunni . En í Uppsprettunni
hefur sérstaklega ein kynlífslýsing valdið