Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 14

2
Orð og tunga
maður er þar að auki með íslensk-enska fornmálsorðabók Guðbrands Vigfússonar og
Cleasbys með ýmsum nýíslenskum viðbótum, án dæma, úr máli íslendinganna sem
bjuggu hana til um miðja 19. öld. Hann er svo auðvitað með hina norsku fornmálsorða-
bók Fritzners og ef til vill ýmis önnur sérhæfð norræn orðasöfn, Lexicon poeticum til
dæmis, og svo fékk hann í arf eftir langafa sinn velkt eintak af Birni Halldórssyni.
Hann á þokkalegar íslensk-danskar orðabækur þeirra Ágústs Sigurðssonar og Jakobs
Smára, og nokkrar aðrar misgóðar íslensk-erlendar bækur, þó enga íslensk-enska nema
Cleasby og Geir Zoéga. Af erlend-íslenskum orðabókum notar hann sér að gagni einkum
Danska orðabók Freysteins Gunnarssonar þegar hann er við skriftir, og flettir þar oft
upp íslenskum samheitum, því þau er snúið að nálgast annarstaðar. Þegar ufsilon og
setur vefjast fyrir honum grípur hann til stafsetningarorðabókar Halldórs Halldórssonar.
Nokkur nýyrðasöfn eru líka í bókahillunni en þau fræði eru á frumstigi og afar misjafnt
hvaða yfirlit fæst um hverja fræðigrein, hvað þá um nýyrði á vörum manna úr daglegu
lífi. Hafi okkar maður svo sérstakan áhuga á tilteknu orði eða orðasambandi, aldri þess,
merkingu, setningarstöðu eða útbreiðslu, þá getur hann bankað uppá hjá Jakobi, Ásgeiri
og Jóni Aðalsteini á Orðabók Háskólans og leitað í seðlasöfnunum sem þá er búið að
byggja upp í hálfan annan áratug.
Það er rétt að muna það líka að sé hinn endurgerði áhugamaður okkar frá um
1960 kennari — eða nemandi — í íslensku við framhaldsskóla eru við kennsluna
notaðir textar, fornir og nýir, í misjöfnum útgáfum, flestir án nokkurra orðskýringa
svo heitið geti eða henta því skólastigi. Skólaútgáfur fornrita eru ekki til, hvað þá
nútímabókmennta, og orðin kennsluleiðbeiningar og ítarefni höfðu þá enn ekki verið
smíðuð.
I þetta bókasafn bætist ÍO á því herrans ári 1963, og þessi bókahillurannsókn skýrir
að nokkru þann vanda sem við frumherjunum blasti þegar þeir þurftu að skilgreina
hið almenna eðli íslensk-íslensku bókarinnar — sem frá upphafi var ætlað að verða
Orðabókin með stórum staf og greini fyrir skólaæskuna og allan almenning. í ÍO átti að
draga saman efni úr fyrri bókum í handhægu formi sem hentaði sem flestum, en ekki
síður að bæta úr ákaflega brýnni þörf fyrir alhliða hjálpargagn með merkingarlýsingum,
málfræðiupplýsingum, dæmum um orðnotkun og samheiti, málræktarleiðbeiningum,
alfræðiupplýsingum um séríslensk efni, íslenskum nýyrðum á öllum sviðum og svo
fram alla vegu.
Hvað hefur gerst síðan?
Það lýsir líka vanda frumherjanna að stikla á stóru í útgáfusögu orðabóka og hjálpar-
gagna um það bil síðustu 35 árin. Nú er til nokkurt úrval af stafsetningar- eða réttritunar-
orðabókum við hæfi bæði skólanema og lengra kominna. íslenskt orðtakasafn Halldórs
Halldórssonar kom fyrst út 1968-69, og nú eigum við einnig orðatiltæki Jóns Friðjóns-
sonar í Mergi málsins (1993). Nú er til íslensk samheitabók (1985), og Orðastaður Jóns
Hilmars Jónssonar frá 1994 um orðtengsl og samsetningar. Við eigum íslenska orðsifja-
bók, sem einnigtekurtil nútímamáls (1989),og líkaíslensku alfrœðiorðabókina(1990).
Slangurorðabók kom út 1982. Fjölmörg vönduð söfn af íðorðum og öðrum sérstökum