Orð og tunga - 01.06.1998, Qupperneq 15

Mörður Ámason: Endurútgáfa íslenskrar orðabókar: Stefna - staða - horfur
3
orðaforða eru til, og fleiri á leiðinni, og á sviði handbóka um málfar og málfræði er
orðin mikil breyting síðan fyrir hálfum fjórða áratug, þótt enn megi herða róðurinn. Með
tölvuvæðingu og útgáfustarfi Orðabókar Háskólans og íslenskrar málstöðvar er verið
að brúa bilið milli áhugamanna og sérfræðinga í orðfræði og íslensku. Og útgáfa fornra
texta og nýrra fyrir skóla og almenning er öll önnur, með nútímastafsetningu, skýring-
um og leiðbeiningum. Að ógleymdum framförum á sviði fornmálsins, og margvíslegu
stórvirki við gerð tvímála orðabóka.
Þetta eru auðvitað ekki ný tíðindi og því aðeins dregin hér fram að þau skapa aðrar
aðstæður við endurskoðun ÍO en uppi voru um 1960, og líka aðrar aðstæður en við 2.
útgáfu 1983, en það verk fólst í raun fyrst og fremst í endurbótum á fyrstu útgáfunni
með miklum viðbótum í flettiorðaforða, frá 65 þúsund orðum í 85 þúsund samkvæmt
formála, án teljandi breytinga á ritstjórnarstefnu eða uppbyggingu.
Breytt staða
Og nú stöndum við í sömu skrefum og Árni Böðvarsson og félagar þegar ákvörðun
er tekin um að hefjast handa við íslenska orðabók handa skólum og almenningi árið
1957. Margt hefur brey st — en nú sem fyrr hlýtur slík almenn íslensk orðabók að gegna
því hlutverki að draga á handhægan hátt saman fróðleik úr sérhæfðum orðabókum,
orðasöfnum, handbókum og fræðigögnum og vera sem almennast hjálpargagn fyrir
sem allra flesta þátttakendur í íslensku málsamfélagi, vera „til gagns flestum þeim, sem
þurfa skýringa á íslenzkum orðum í almennu lesefni, gömlu eða nýju“ einsog það er
orðað í formála fyrstu útgáfu (bls. V). Við endurskoðaða útgáfu er hinsvegar einboðið að
taka tillit til þeirra bóka og rita sem bæst hafa í safnið frá upphafstímum bókarinnar. Þar
sem hin almenna orðabók þarf ekki lengur ein saman að sinna öllum þeim hlutverkum
sem henni voru falin um 1960 er hægt að takmarka verksvið hennar og láta hana gera
betur það sem hún á helst að gera.
Smálegt dæmi en einfalt: Við 2. útgáfu ÍO ákvað ritnefndin meðal annars að bæta við
orðaforðann safni af íslenskum mannanöfnum, alls sennilega um 5-700 nöfnum, óháð
því hvernig þau tengdust almennum orðaforða. Þessum nöfnum fylgir beygingarlýsing,
það er að segja eignarfallsending, af því eingöngu eru gefin kenniföll nafnorða. Að auki
er skýrð „merking" nafnanna, hvort sem þau eru af íslensk-germönskum ættum, latnesk-
grískum eða hebreskum, sem leiddi til þess að þessu nafnasafni fylgja orðsifjaskýringar,
ólíkt öllum öðrum orðaforða í bókinni. Síðan eru hinsvegar komnar út bæði Orðsifjabók
Ásgeirs Blöndals með orðsifjum allflestra þessara nafna og sérstakt rit um íslenskan
nafnaforða, Nöfn íslendinga (1991).
Bráðabirgðaálit mitter að þarmeð sé óþarft að hafa mannanöfn sem sérstakar flettur
í almennri íslenskri orðabók. Þau á að nefna þegar þau tengjast almenna orðaforðanum,
til dæmis þegar sérnafn verður til úr samnafni: Björn, Birna, Jökull, Úlfur, eða þegar
þau eru uppistaða í orðatiltæki: vonum að Eiríkur hressist, Jón og séra Jón. Síðan
kemur til greina að hafa að minnsta kosti hin algengustu þeirra í sérstökum lista með
vönduðum beygingarupplýsingum.