Orð og tunga - 01.06.1998, Qupperneq 19

Mörður Ámason: Endurútgáfa íslenskrar orðabókar. Stefna - staða - horfur
7
„Skipulegar fornfræðaiðkanir og traust þekking á fornmálinu sem þannig fæst eru
forsendur fyrir endursköpun samtímamálsins eftir fyrirmyndum í fornmáli“ segir Kjart-
an Ottósson í bók sinni um íslenska málræktarsögu (1990:13): „Sjálfsmynd þjóðarinnar,
eða það sem sumir kalla viðurkennda hugmyndafræði, hefur einnig úrslitaáahrif.“ Hvað
varðar afstöðu okkar til tungunnarer þessi sjálfsmynd í megindráttum sú sama nú og á
tímum upphafsmanna málræktar með nútímasniði á 17. öld.
Helstu verkþættir við endurskoðun
Hér að framan hefur verið kosið að fjalla nokkuð almennt um 10 fremur en að lýsa
nákvæmri endurskoðunaráætlun, meðal annars vegna þess að slík áætlun er ennþá ekki
til nema í grófum dráttum. Að lokum er þó rétt og skylt að nefna helstu verkþætti sem
okkur þykir augljóst að þurfi að hreyfa við fyrir títtnefnda 3. útgáfu:
í fyrsta lagi þarf að bæta við nýjum orðum og orðskýringum almenns eðlis, stofnorð-
um og samsetningum. Þetta er orðaforði á borð \iðframleiðni,frystitogari, glasabarn,
heilsurœktarstöð, kvótakerfi, síþreyta og svo framvegis.
f öðru lagi þarf að endurmeta skipulag orðaforðans í bókinni og skipan hans í flettur.
Þar koma við sögu tengsl flettiorða, myndir þeirra (eintala — fleirtala til dæmis), vísanir
milli þeirra og afstaða til tví- eða fleiryrtra flettna, en ekki síst tillit til samsettra orða, þar
sem nú eru óskýr skil á milli sjálfstæðra samsetninga með lexíkalska merkingu af taginu
blóðberg, blóðnœtur og tilviljunarsamsetninga sem varla hafa flettugildi, blóðblettur,
blóðtaumur, blóðklessa, en ættu sum heima sem samsetningadæmi í flettu stofnorðs.
í þriðja lagi þarf að huga að sérmerktum orðaforða bókarinnar og íðorðum. Hér
er mikið verk fyrir hendi, en er þegar hafið. Þórdís Úlfarsdóttir samstarfsmaður minn
hefur meðal annars fengist við það á árinu að fara gegnum orðaforðann í grasafræði
ásamt sérfræðingum, og unnið það afrek að efla lýsingarhæfni bókarinnar á þessu sviði
og fækka jafnframt grasafræðiorðunum úr um 3100 í um 1800.
í fjórða lagi þarf að fara rækilega yfir þau orð og orðasambönd sem merkt eru
með spurningamerki sem „vont mál, orð eða merking sem forðast ber í íslensku“.
Einsog áður segir er ætlunin engan veginn að draga úr málræktarhlutverki bókarinnar.
Hinsvegar er notkun og merking spurningarmerkisins mjög ómarkviss, einsog ýmsir
hafa bent á (m.a. Jón Hilmar í áðurnefndum ritdómi og Asta Svavarsdóttir í fyrirlestri á
norrænu orðfræðiþingi (1994)), og sennilega betra að velja sér þá leið að lýsa stílgildi
orða og orðasambanda og tengslum þeirra við ákveðið málsnið en að fara þá leið boðs
og banns sem merkið um „vont mál“ gefur til kynna.
í fimmta lagi þarf að skoða gagnrýnum augum þann orðaforða sem nú er merktur
sem „fornt mál“, „skáldamál“, „sjaldgæft mál“ og „staðbundið málfar“, fækka í þessum
flokkum og einfalda skýringar.
í sjötta lagi kemur endurskoðun, úrfelling og endurnýjun á sviði skammstafana,
tákna og sérnafna miðað við tíðni og gildi fyrir notendur á 21. öld.
Og í sjöunda lagi er brýn þörf á að endurskoða myndþátt 2. útgáfu. Myndirnar
þar eru margar ágætar, en hafa þann höfuðgalla að vísa næstum allar til atvinnuhátta
og verklags liðins tíma. Boðskapur þeirra er þannig sá í heildina að hvorki ÍO og