Orð og tunga - 01.06.1998, Síða 39

Eiríkur Rögnvaldsson: Málfræði í íslenskri orðabók: Hvernig og til hvers?
27
Miðað við það hversu lítið pláss beygingarlýsingin tekur hefði ekki verið ofrausn að
láta beygingarlýsingu líka fylgja samsettum orðum og spara notendum þannig flettingar,
fyrst verið er að hafa samsetninguna með á annað borð; en þörfin á því er reyndar oft
umdeilanleg.
Það er í sjálfu sér ekkert óeðlilegt að beygingarendingar séu látnar nægja þegar
stofn helst óbreyttur, eins og sýnt er í (3):
(3) a. hestur, -s, -ar k; mynd, -ar, -ir Kv; brúður, -ar, -ir kv
b. lykill, -ils, lar k; hamar, -ars, -rar k; akur, -urs, -rar K
c. bikar, -ars, -arar k; lúkar, -s, -ar k
d. skipan, -ar, -ir kv; skipun, -ar, -anir kv
e. keppni, -, -ir kv; gleði, et ób, ft -ir kv
Hitt er verra að það er ekki alltaf nægilega ljóst hvernig á að bæta beygingarendingum
við stofninn, eða réttara sagt, hver sá grunnur er sem endingarnar bætast við. I sterkum
karlkynsorðum verður að gera ráð fyrir að notendur viti að það þarf að klippa endinguna
-ur aftan af hestur áður en -s og -ar er bætt þar aftan við. Einnig þurfa þeir að vita að
í kvenkynsorðum sem enda á -ur, eins og brúður, þarf að taka -ur aftan af; hins vegar
bætast endingar beint við mynd. Það er kannski allt í lagi; en það er flóknara að átta sig
á því hvað -ars, -rar táknar með orðinu hamar, sbr. (3b). Hér verður notandinn að vita
að enda þótt -ar sé ekki ending þarf að klippa það aftan af áður en endingunum er bætt
við.
Ekki batnar málið þegar borin eru saman orðeins og bikar, -ars, -ararog lúkar, -s, -ar
í (3c). Þessi orð beygjast alveg eins, þ.e. hafa ekki sérhljóðabrottfall í áhersluleysi eins
og orð af þessu tagi hafa venjulega; en samt bendir framsetningin til þess að beygingin
sé ólík. Verst er þegar ekki er samræmi milli endinganna sem eru gefnar; þegar t.d.
eignarfallsendingin bætist beint við uppflettimyndina, en til að bæta við endingu nf.ft.
þarf fyrst að taka eitthvað af uppflettimyndinni. Dæmi um ósamræmi í þessu má sjá í
orðunum skipan og skipun.
I Islenzkri málfrœði Björns Guðfinnssonar (1958:26) eru kenniföll sögð „Þau föll,
sem mestu máli skiptir að kunna til þess að geta fallbeygt orð [... ]“. Með því er átt við
að nauðsynlegt sé að læra kenniföllin sérstaklega, en önnur föll séu síðan að miklu eða
öllu leyti fyrirsegjanleg út frá þeim. Nokkuð er til í þessu, en hitt er þó auðvitað vel
þekkt að kenniföll segja bæði of mikið og of lítið. Þau segja of mikið í veikri beygingu;
kunni maður á annað borð íslenskar beygingarreglur er beyging orða eins og krani,
hneta og lunga alveg fyrirsegjanleg út frá nefnifalli eintölu einni saman; ef.et. og nf.ft.
eru óþörf. Eini vafinn í kvenkyns- og hvorugkynsorðunum er sá hvort n eigi að vera í
ef.ft. eða ekki, en um það segja kenniföllin hvort eð er ekki neitt. Sama er að segja um
sterk hvorugkynsorð; orð eins og hús, ráð, borð, kvœði gætu ekki beygst á annan veg.
En lítum nú á nokkur dæmi:
(4) a. hestur, -s, -ar; gestur, -s, -ir; staður, -ar, -ir; grautur, -ar, -ar
b. bát/báti?; bikar/bikari?; Hugin/Hugni? mökk/mekki?
c. himinn, -ins, -nar k; aftann, -ans (þgf aftni), -nar k
d. mold, -ar, -ir kv - mold/moldu?; jörð/jörðu?
e. kýr (þf og þgf kú), -, - kv - þgf. og ef. ft.?