Orð og tunga - 01.06.1998, Side 68

56
Orð og tunga
IV
Síðasta spurningin, sem ég ætla að ræða hér, er þessi: Á hvaða sviðum málræktar, eða
þá nánar til tekið málvöndunar, kemur íslensk orðabók að bestum notum? Augljóslega
er orðasafnið (og undir því má hér telja ýmis orðasambönd) annar höfuðþáttur íslenskr-
ar orðabókar og merkingarskýringarnar hinn. En aðrir þættir gætu verið framburður,
beyging og setningarlegir þættir (svo að stuðst sé við grundvallarskiptingu málkerfis
í hljóðfræði eða hljóðkerfisfræði, beygingafræði og setningafræði) og loks má ekki
gleyma réttrituninni.
Víkjum fyrst að sjálfum orðaforðanum í bókinni. Ég ræði fyrst ábendingar um
óæskileg orð eða notkun og síðan um val og meðferð nýrra orða.
Sem fyrr segir er hluti orðaforðans í IO 1983 merktur með spurningarmerki sem
þýðir eftirfarandi skv. lýsingu ritstjóra: „vont mál, orð eða merking sem forðast ber í
íslensku (yfirleitt aðeins sett þar sem betra orð er sýnt í skýringu)“. Árni Böðvarsson
ritar í formála ÍO 1983: „Eins getur oft orkað tvímælis hvaða orð (tökuorð o. fl.) sé rétt
að dæma óæskileg eða óhæf í málinu. Þessari bók var aldrei ætlað að vera stílfræðibók,
þótt hún eigi að geta verið til leiðbeiningar um orðaval“(X). Lítum á dæmi um þetta
erfiða val. I útgáfunni frá 1983 eru t.d. eftirtalin orð merkt á þennan hátt: adressa, akta
(so.), grísa (so.), klossaður (lo.), klósett, rúnstykki, séní, standard, standardísera (so.),
svindla (so.), svínarí. Einnig alkóhólisti, grínisti en hins vegar ekki kommúnisti en það
hlýtur að skýrast af því að betra orð en það var ekki tiltækt, sbr. skýringu ritstjóra með
táknuninni. Orðin ókei og bœ eru einnig merkt með þessu tákni og mörg fleiri orð. Það
getur vel fallið að hlutverki almennrar íslenskrar orðabókar að veita leiðbeiningar af
þessu tagi. En eins og ritstjóri 10 1983 benti á getur orkað tvímælis hvernig þetta er
gert. Þetta er ábyggilega vandasamt og best að fara varlega. Það er t.d. nokkuð sterkt til
orða tekið hjá ritstjóraað tiltekið orð „beri að forðast í íslensku“. í slfku orðalagi er ekki
gerður greinarmunur á notkunarsviðum. Notendur ÍO fá ekki fullnægjandi mynd af mati
málsamfélagsins á vönduðu og óvönduðu íslensku máli þegar tiltekin orð fá einkunnina
„vont mál, orð eða merking sem forðast ber í íslensku“. I sumum málsniðum eru t.d.
stundum notuð orð af erlendum uppruna sem er til siðs að forðast heldur í rituðum texta
sem ætlaður er til birtingar. Sums staðar getur átt við að tala um „svindl og svínarf*
þótt önnur orð hæfi betur við aðrar aðstæður. Notendur almennrar íslenskrar orðabókar
mættu gjarna fá leiðbeiningar af þessu tagi. Mér líst betur á það en þá leið að notendum
sé einfaldlega sagt að „forðast beri í íslensku“ t.d. að segja að séníið kaupi rúnstykki af
grínistanum. Það var ekki ætlun mín að leggja mat á hvaða einstök orð ætti eða ætti ekki
að merkja á þennan hátt í orðabókinni eða gagnrýna einstök atriði í ÍO 1983. En almennt
talað benda dæmin, sem ég nefndi hér áðan af handahófi, til þess að full þörf sé á að
hyggja að því við endurskoðun 10 hvernig háttað er viðvörunum (eða athugasemdum)
til málnotenda um einstök orð og notkun þeirra.
Mikilvægur þáttur íslenskrar málræktar er nýyrðasmíð og því rétt að huga að því
hér hvaða tök almenn íslensk orðabók hefur á að sinna nýyrðum. Það segir sig sjálft
að takmarkað gagn er að því að birta mikið af nýjustu nýyrðum eða nýyrðatillögum
í einsmálsorðabók fyrir almenning ef þessi sömu orð koma hvergi fyrir í almennum
textum. Almennur notandi hefur þá hvergi tilefni til að leita orðin uppi og grennslast