Orð og tunga - 01.06.1998, Side 68

Orð og tunga - 01.06.1998, Side 68
56 Orð og tunga IV Síðasta spurningin, sem ég ætla að ræða hér, er þessi: Á hvaða sviðum málræktar, eða þá nánar til tekið málvöndunar, kemur íslensk orðabók að bestum notum? Augljóslega er orðasafnið (og undir því má hér telja ýmis orðasambönd) annar höfuðþáttur íslenskr- ar orðabókar og merkingarskýringarnar hinn. En aðrir þættir gætu verið framburður, beyging og setningarlegir þættir (svo að stuðst sé við grundvallarskiptingu málkerfis í hljóðfræði eða hljóðkerfisfræði, beygingafræði og setningafræði) og loks má ekki gleyma réttrituninni. Víkjum fyrst að sjálfum orðaforðanum í bókinni. Ég ræði fyrst ábendingar um óæskileg orð eða notkun og síðan um val og meðferð nýrra orða. Sem fyrr segir er hluti orðaforðans í IO 1983 merktur með spurningarmerki sem þýðir eftirfarandi skv. lýsingu ritstjóra: „vont mál, orð eða merking sem forðast ber í íslensku (yfirleitt aðeins sett þar sem betra orð er sýnt í skýringu)“. Árni Böðvarsson ritar í formála ÍO 1983: „Eins getur oft orkað tvímælis hvaða orð (tökuorð o. fl.) sé rétt að dæma óæskileg eða óhæf í málinu. Þessari bók var aldrei ætlað að vera stílfræðibók, þótt hún eigi að geta verið til leiðbeiningar um orðaval“(X). Lítum á dæmi um þetta erfiða val. I útgáfunni frá 1983 eru t.d. eftirtalin orð merkt á þennan hátt: adressa, akta (so.), grísa (so.), klossaður (lo.), klósett, rúnstykki, séní, standard, standardísera (so.), svindla (so.), svínarí. Einnig alkóhólisti, grínisti en hins vegar ekki kommúnisti en það hlýtur að skýrast af því að betra orð en það var ekki tiltækt, sbr. skýringu ritstjóra með táknuninni. Orðin ókei og bœ eru einnig merkt með þessu tákni og mörg fleiri orð. Það getur vel fallið að hlutverki almennrar íslenskrar orðabókar að veita leiðbeiningar af þessu tagi. En eins og ritstjóri 10 1983 benti á getur orkað tvímælis hvernig þetta er gert. Þetta er ábyggilega vandasamt og best að fara varlega. Það er t.d. nokkuð sterkt til orða tekið hjá ritstjóraað tiltekið orð „beri að forðast í íslensku“. í slfku orðalagi er ekki gerður greinarmunur á notkunarsviðum. Notendur ÍO fá ekki fullnægjandi mynd af mati málsamfélagsins á vönduðu og óvönduðu íslensku máli þegar tiltekin orð fá einkunnina „vont mál, orð eða merking sem forðast ber í íslensku“. I sumum málsniðum eru t.d. stundum notuð orð af erlendum uppruna sem er til siðs að forðast heldur í rituðum texta sem ætlaður er til birtingar. Sums staðar getur átt við að tala um „svindl og svínarf* þótt önnur orð hæfi betur við aðrar aðstæður. Notendur almennrar íslenskrar orðabókar mættu gjarna fá leiðbeiningar af þessu tagi. Mér líst betur á það en þá leið að notendum sé einfaldlega sagt að „forðast beri í íslensku“ t.d. að segja að séníið kaupi rúnstykki af grínistanum. Það var ekki ætlun mín að leggja mat á hvaða einstök orð ætti eða ætti ekki að merkja á þennan hátt í orðabókinni eða gagnrýna einstök atriði í ÍO 1983. En almennt talað benda dæmin, sem ég nefndi hér áðan af handahófi, til þess að full þörf sé á að hyggja að því við endurskoðun 10 hvernig háttað er viðvörunum (eða athugasemdum) til málnotenda um einstök orð og notkun þeirra. Mikilvægur þáttur íslenskrar málræktar er nýyrðasmíð og því rétt að huga að því hér hvaða tök almenn íslensk orðabók hefur á að sinna nýyrðum. Það segir sig sjálft að takmarkað gagn er að því að birta mikið af nýjustu nýyrðum eða nýyrðatillögum í einsmálsorðabók fyrir almenning ef þessi sömu orð koma hvergi fyrir í almennum textum. Almennur notandi hefur þá hvergi tilefni til að leita orðin uppi og grennslast

x

Orð og tunga

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.