Orð og tunga - 01.06.1998, Síða 74

62
Orð og tunga
viðfangsmáli á markmál myndi sú heljarmiklaorðabók einungis innihaldaþau jafnheiti
sem þegar hafa verið notuð. En í nýjum þýðingum kæmu án efa fram mörg ný jafnheiti.
I öðru lagi lifum við í raunverulegum heimi og veraldleg atriði eins og stærð og
verð orðabókar eru mikilvæg. Við getum t.d. ekki samið íslensk-rússneska orðabók í
sjö bindum sem kostaði of fjár. Þess vegna verður höfundur tvímála orðabókar að velja
og hafna, og það er hreint ekki óhugsandi að hann hafnaði einmitt því sem einhver
notandi þyrfti á að halda.
I þriðja lagi eru tvímála orðabækur samdar fyrir notendur sem hafa ekki mikla
kunnáttu á sviði málvísinda. Þetta þýðir að orðabókin á annars vegar að vera vísindaleg
og hins vegar þannig úr garði gerð að meðalmaður geti notað hana. Þessar kröfur er
ekki alltaf auðvelt að samrýma. Þar eru forsetningar gott dæmi. Staða og hlutverk
forsetninga eru oft svo flókin að mannlegt mál skortir orð til að lýsa því en vísindaleg
flokkun merkinga í flettigrein getur reynst mörgum notendum um megn svo að þeir eiga
erfitt með að finna ákveðna merkingu.
I fjórða lagi er tvímála orðabók bundin þeim tíma sem hún er samin á en ný orð eru
sífellt að verða til og auðga mál okkar, hvort sem málið er íslenska, rússneska, norska
eða þýska. Nokkur þessara nýju orða, og ekki síður orðasambönd, koma og fara, eru
dægurflugur, og við getum ekki tekið þau öll með í orðabækur. Hvað ný orð snertir
vitum við oft ekki hvort þau muni haldast í málinu eða ekki.
Sem dæmi má nefna nafnið á flokki fyrrverandi forsætisráðherra Rússlands, Jegor
Gajdar, Lýðrœðislegur valkostur Rússlands. A að taka þetta heiti með t.d. í rússnesk-
íslenska orðabók? Sumir eru andvígirþví að slík orðasambönd séu þýdd orðrétt og taka
þau þess vegna ekki með í orðabækur. En málið er ekki svo einfalt. Aðalblað Kínverja
heitir annaðhvort Dagblað alþýðunnar eða Alþýðudagblaðið á íslensku, en á rússnesku
heitir það >KenbMHHL>KH6ao; nafnið er m.ö.o. þýtt á íslensku en umritað á rússnesku.
Sum orð eða orðasambönd eru notuð í nokkra mánuði eða jafnvel í nokkur ár, en
orðabókamenn vita þó ekki hvort þau rnuni haldast í málinu. Orðiðfatwa ‘dauðadómur
(hjá múslimum)’ sést ekki sjaldan í norskumblöðum (sérstaklega í sambandi við Salman
Rushdie),en þaðer óvíst að það verði notaðeftirfimmár. Orðið MOjtxaxejt ‘mujahedin’
sjáum við í mörgum rússneskum dagblöðum, en það getur horfið og gleymst nú þegar
styrjöldinni í Afghanistan er lokið.
Vandamálið á sér líka aðra hlið. Hvar eiga mörkin að liggja í hinn endann, þ.e. hve
gömul orð eigum við að taka í tvímála orðabækur nútímamáls? Hér má nefna orð og
orðasambönd úr forníslensku eins og atgeir, goðorð, tjalda búð o.s.frv.
I fimmta og síðasta lagi má nefna að mat orðabókarhöfundar á notkunargildi ein-
stakra lesa (lexema) hefur mikil áhrif. Það er deginum ljósara að höfundur á hlutlægt,
svo að segja sine ira et studio, að skrá allt það orðafar sem nothæft er í orðaforða
málsins.
En í orðaforðanum er margt að finna sem höfundur sjálfur notar aldrei og hefur
óbeit á. Það er þekkt að margir notendur vilja nota slík orð og orðasambönd þegar þeir
tala erlend mál. Hefur höfundur rétt á að mæla með því við notendur að þeir noti ekki
ákveðin orð eða orðasambönd?
Annmarkar á tvímála orðabókum, sem stafa af gamaldags skoðunum orðabókar-
höfunda, eru miklu fleiri. Ég ætla ekki að ræða þá alla og nefni aðeins nokkur atriði.