Orð og tunga - 01.06.2005, Síða 17

Aðalsteinn Eypórsson: Hver er kjarni orðaforðans?
15
saman og úrvinnsla þeirra krefst hyggjuvits og hugkvæmni, rétt eins
og orðtaka og úrvinnsla seðlasafns.
En hvað sem líður óvissu um „rétta" samsetningu textasafna verð-
ur því ekki á móti mælt að með þeim tólum sem nú eru tiltæk til að
draga fróðleik út úr rafrænum textum eru söfnin ómissandi í orða-
bókagerð, bæði til viðmiðunar um val flettiorða og við sjálfa greining-
una. Þau geta aflað manni gífurlega mikils fróðleiks með lítilli fyrir-
höfn, þau geta afhjúpað athyglisverða hluti sem við fyrstu sýn virðast
svo hversdagslegir að þeir vekja ekki athygli orðtökumanns - og þau
gefa upplýsingar um tíðni og dreifingu sem eru illa fáanlegar úr öðr-
um áttum. Helsti annmarki þeirra, einkum þegar þau gerast stór og
efnismikil, er það sem kalla mætti ofgnótt upplýsinga, gögnin eru svo
umfangsmikil að svörin sem þau gefa við spurningum verða fyrirferð-
armeiri en svo að auðvelt sé við að eiga.
Hér hefur verið dvalið nokkuð við kosti og galla tveggja aðferða
við efnisöflun fyrir orðabækur, „handvirka" orðtöku og vélræna orða-
smölun. Aðferðirnar tilheyra hvor sínum tíma og mismunur þeirra
felst að nokkru leyti í ólíkri tækni. Meginmunurinn á þessum tveim-
ur hefðum liggur þó e.t.v. fremur í þeim hugmyndum sem þær eru
sprottnar úr og birtast einkum í viðhorfi til efniviðarins sem valið er
úr. Annars vegar þeirri hefðbundnu orðtökustefnu sem lýst var hér að
framan, hins vegar í hugmyndum um samsetningu textasafna. Eldri
hefðin er mótuð af því viðhorfi að orðabækur eigi að leiðbeina um
„rétta" málnotkun og vera heimild eða jafnvel hæstiréttur um það
hvað tilheyrir staðalmáli. Sú yngri á rætur að rekja til annarra hug-
mynda um mál og málfræði þar sem áhersla er lögð á að lýsa veruleik-
anum, þ.e. tungumálinu eða orðaforðanum, á „hlutlausan" hátt líkt og
tíðkast í raunvísindum. Raunar bendir ýmislegt til þess að „gamla"
viðhorfið sé enn í fullu gildi í huga margra orðabókanotenda, þar má
t.d. minna á þau hörðu viðbrögð sem það vakti er slanguryrði eins og
sjitt voru tekin upp í nýja útgáfu íslenskrar orðabókar (2002). Af þessu
sprettur ákveðin þverstæða í viðleitni nútímalegra orðabókahöfunda,
þar sem viljinn til að gera notendum til hæfis tekst á við fræðilegan
metnað til að lýsa tungumálinu eins og það er notað á hverjum tíma.