Orð og tunga - 01.06.2005, Blaðsíða 12

10
Orð og tunga
miðað við tiltækt pláss og tímann sem er til umráða til að setja saman
bókina. Hér er úr vöndu að ráða því þarfir og óskir orðabókanotenda
eru ekki sérlega vel þekktar og gætu verið margvíslegar. Við fyrstu
sýn mætti ætla að til þess að opna leið milli tveggja tungumála - að
því marki sem hægt er að gera það með orðabókum - nægði að búa
til tvær orðabækur, sína í hvora áttina. Með því að reyna að ráða í eig-
inleika hugsanlegra notenda slíkra bóka hafa menn þó komist að því
að bækurnar þyrftu helst að vera fjórar. Taka þarf tillit til þess hvort
málanna er móðurmál notandans, hvort hann ætlar að fletta upp orð-
um á framandi máli til að finna þýðingu þess á móðurmálinu (óvirk
notkun), eða fletta upp orðum á móðurmálinu til að finna (og nota)
jafnheiti þess á framandi máli (virk notkun). Þetta getur skipt máli
við val á orðaforða. Ef orðabók er ætluð notanda sem hefur viðfangs-
málið að móðurmáli (málnotkunarorðabók) er t.d. hægt að spara sér
að taka með eitt og annað sem gera má ráð fyrir að notandinn geti
sagt sér sjálfur í krafti kunnáttu sinnar í málinu. Ef orðabók er hins
vegar ætlað að sinna þörfum notanda sem lítið kann í viðfangsmálinu
(skilningsorðabók) er ekki hægt að gera ráð fyrir slíkri kunnáttu.
Þótt sá greinarmunur sem hér hefur verið lýst megi kallast eitt af
grundvallaratriðum í nútímakenningum um orðabækur er ekki þar
með sagt að hann setji skýrt mark á allar orðabækur. Þar kemur fleira
til. Þeir sem setja saman íslenskar orðabækur verða t.a.m. að horfast í
augu við að ætlaður notendahópur er svo lítill að það virðist fráleitt að
takmarka sig við að sinna einungis hluta hans, menn verða að reyna
að gera sitt lítið af hverju og þjóna tveimur (eða fleiri) herrum.
Val á orðaforða miðar eins og fyrr segir að því að taka það með sem
kemur sem flestum notendum sem best, með öðrum orðum: kjarna
orðaforðans. Ef við hugsum okkur notanda sem leitar til orðabókar
til að skilja íslensk orð sem hann sér og heyrir verðum við að reyna
að ímynda okkur hvaða orðaforða hann er líklegastur til að komast í
snertingu við. Það er reyndar viðfangsefni sem orðabókarmaðurinn á
sameiginlegt með þeim sem kenna íslensku sem erlent mál eða semja
kennsluefni fyrir útlendinga. Þetta virðist í fljótu bragði vera einfalt:
Kjarni íslensks orðaforða er sá hluti hans sem lýtur að daglegu, hvers-
dagslegu lífi og er sameiginlegur öllum þeim sem mæltir eru á ís-
lensku. Það er sami orðaforði og byrjað er á að kenna fólki sem vill
læra íslensku. Þetta svar dugar þó skammt þegar kemur að orðabók-
um því þessi almenni hluti orðaforðans er allt of lítill til að geta mynd-