Orð og tunga - 01.06.2005, Blaðsíða 73

Erla Erlendsdóttir: Um tökuorð úr málum frumbyggja
71
Orðið tómatur er komið úr nahuatl, máli hinna fornu Tolteka og
Asteka í Mexíkó.18 Elsta ritaða dæmi þessa orðs er að finna í Indía-
sögu Fray Bernardino de Sahagún frá árinu 1532 (Friederici 1960:619;
Corominas og Pascual 1991-1997:543; Buesa Oliver og Enguita Utrilla
1992:83). í einum kafla sögunnar fjallar höfundur um það sem fæst á
mörkuðum í Mexíkó og þar stendur að „sá sem höndlar með tómata
selur þá jafnt stóra sem litla sem og af ýmsum tegundum og uppruna
[... ] svo sem gula, rauða og vel þroskaða"19 (sjá Friederici 1960:619).
Bernardino de Sahagún notar orðmyndina tomates í frásögn sinni en
það gefur til kynna að orðið sé þá þegar komið í spænskan búning
sinn og er hér notað í fleirtölu.20 Sami ritháttur birtist í öðrum frá-
sögnum frá þessum tíma. Meðal annars notar Bernal Díaz del Castillo
þessa ritmynd orðsins þegar hann lýsir í annál sínum baráttu indíána
og Spánverja. Þar stendur skrifað að „þeir ætluðu sér að drepa okkur
og éta, pottarnir stóðu tilbúnir með salti, ají (piparjurt) og tómötum"21
(sjá Friederici 1960:619; Bemal Díaz del Castillo 1985:167).
í stöku heimild frá þessum tíma kemur orðið fyrir í sinni uppruna-
legu mynd: tomatl. Hljóðskipunarreglur í spænskri tungu leyfa hins-
vegar ekki hljóðasambandið -tl þannig að yfirleitt hefur samhljóðið -l
verið ritað -e í málinu, og þannig hefur tomatl orðið að tomate í spænsk-
unni, xocolatl að chocolate 'súkkulaði' og svo framvegis.
Ekki leið á löngu uns orðið hafði borist inn í ýmis Evrópumál og
fest sig þar í sessi. Elsta heimild um tilvist þess í frönsku er frá ár-
inu 1598 þegar það kom inn í málið í gegnum spænsku (sbr. DHLF;
GRLF). Elsta dæmi um orðið í enskri tungu er úr latneskum texta frá
1572, en þar birtist það með ritmyndinni tumatl sem minnir óneitan-
lega á rithátt þess í nahuatl. Næstu áratugi birtist orðið með ýmsum
hætti, s.s. tomate, tomato, tomata og tomatum, en frá og með 1753 er al-
gengt að rekast á orðið með núverandi rithætti þess, tomato og tom-
atoes í fleirtölu. Sérfræðingar telja að -o endingin sé tilkomin í sjálfu
viðtökumálinu og að með þessum rithætti og framburði hafi ætlun-
in verið að leggja áherslu á uppruna orðsins sem málnotendur töldu
vera spænskan (sbr. OED).
18Nahuatl er enn talað af rúmlega 1,7 miljónum indíána í Mexíkó (Diccionario
Espasa. Lenguas del mundo 2002:335).
19Fray Bemardino de Sahagún, Historia General de las Cosas de la Nueva Espafia.
20Eintala: tomate; fleirtala: tomates.
21Bernal Díaz del Castillo, Historia verdadera de la conquista de la Nueva Espafia,
1568/9.