Orð og tunga - 01.06.2005, Page 77

Erla Erlendsdóttir: Um tökuorð úr málum frumbyggja
75
ingsamne beredt av fisk eller fiskavfall', er að finna í sænsku máli síð-
an 1859 en heimild elsta dæmis er Handbok i svenska jordbruket (sbr.
SAOB).
Árið 1852 virðist orðið guano, 'godningsstof, opstaaet af gennem
mange aar aflejrede exkrementer (især af sofugle, [...]) hvis godn-
ingsværdi væsenligst skyldes dets indhold af kvælstof, kali og fosfors-
yre', þá þegar hafa verið í notkun í Danmörku (sbr. ODS), en hinsvegar
er elsta dæmið um samsetta orðiðfiskeguano, 'godningsstof, indvundet
af fiskeaffald', frá árunum 1909 til 1914, en það kemur fyrst fyrir í
Landbrugets Ordbog (sbr. ODS).
Norska orðabókin Bokmalsordboka skilgreinir guano sem 'fugle-
gjodsel og fiskerester som samler seg i regnfattige strok, særlig pá
vestkysten av Sor-Amerika.' Samsetta orðið fiskeguano 'gjodning av
fiskeavfall' hefur einnig fest sig í sessi í norsku (Norsk riksnidlsordbok
1983). Ekki hafa verið tök á að tímasetja orðið í málinu.
Ásgeir Blöndal Magnússon (1989) telur líklegt að orðið gúanó sé
komið inn í íslensku í gegnum norsku eða dönsku en heimild elsta
dæmis er frá árinu 1859; þar segir að „þegar menn tóku fyrst eptir
að fara að safna gúanó, tóku menn sjófugladrit" (ROH). Samkvæmt
Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans hefur tökuorðið ýmist verið ritað
guano, guanó eða gúano, en núverandi ritháttur þess er gúanó. Orðið,
sem er hvorugkyns nafnorð, þýðir samkvæmt Islenskri orðabók 'fugla-
drit notað til áburðar' og 'áburðarmjöl unnið úr fiskúrgangi (einkum á
síldarárum 20. aldar)', en það hefur einnig þá óformlegu merkingu að
vera 'fiskúrgangur í geymslu í þró' (ÍO 2002). íslenska alfræðiorðabókin
(1990:555) kemur hinsvegar með þá útskýringu að hér sé um fiskúr-
gang að ræða sem 'áburður, lýsi og fóðurmjöl er unnið úr'.
Allmörg samsett orð hafa orðið til þar sem tökuorðið myndar for-
liðinn. í íslensku eru þau á annan tug samkvæmt Ritmálsskrá Orða-
bókar Háskólans (ROH) og mörg þeirra eru býsna áhugaverð eins og
til dæmis gúanórokk og gúanóskdld, gúanókóngur og gúanómeistari. Bar-
átta farandverkamanna fyrir betri kjörum og bættum aðbúnaði gat af
sér gúanóskáldin, gúanótextana og gúanórokkið í lok áttunda og byrjun
níunda áratugar síðustu aldar. Árni Óskarsson segir að „það sem ger-
ir gúanórokkið að séríslensku fyrirbæri og greinir það jafnframt frá
annarri íslenskri rokktónlist er textagerðin, sem sprottin er beint upp
úr daglegum veruleika verkafólks í sjávarútvegi" og að eðlilega hafi
fyrirbærið fengið þetta heiti þar sem „gúanóið gegnsýrir jú allt okkar