Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.07.1999, Qupperneq 9

Dr. Erla Kolbrún Svavarsdottir
lektor
Ofbeldí í fjölskyldum:
Að búa við vanlíðan
Ofbeldi í samfélögum er eitt af meginheilbrigðisvandamál-
um Vesturlanda nú á dögum (Straus & Gelles, 1990;
Wallace, 1996). Mest af bessu ofbeldi á sér stað innan fjöl-
skyldna þar sem þolandi ofbeldisins þekkir þann sem
beitir ofbeldinu. T.d. er sagt að 85% barna, sem verða fyrir
ofbeldi, þekki ofbeldismanninn. Ofbeldi innan fjölskyldna,
hefur verið skipt niður í 6 flokka og fer sú skipting eftir því
hver þolandi ofbeldisins er, þ.e. maki (sambýlis-
maður/kona), barn, systkini, foreldri(ar), aldraður einstak-
lingur eða samkynhneigður sambýlismaður(kona)
(Friedman, Svavarsdóttir og McCubbin, 1998). Umfjöllun
um ofbeldi gegn börnum og ofbeldi gegn maka/sambýlis-
konu(manni), hefur margfaldast undanfarin 10 ár. Mikill
vöxtur er í rannsóknum á þessu sviði og hefur það leitt til
aukins skilnings heilbrigðisstarfsmanna á orsökum sem og
afleiðingum ofbeldisverka. Til að sporna við langvarandi
afleiðingum ofbeldis hefur Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
(WHO) hvatt hjúkrunarfræðinga til að beina í auknum mæli
athygli að heilbrigðisþörfum varnarlausra hópa (s.s.
einstaklinga sem beittir eru ofbeldi) (World Health
Organization, 1991). Með því að beina athygli hjúkrunar-
fræðinga að ofbeldi innan fjölskyldna er það von mín að
hjúkrunarfræðingar verði meðvitaðri um ofbeldi sem
heilbrigðisvandamál okkar tíma og vinni að markvissri
forvarnaþjónustu fyrir þessa skjólstæðinga sína.
Ofbeldi gegn börnum
Ofbeldi og vanræksla á börnum er mikil ógnun við heil-
brigði og vellíðan barna í heiminum. í þessari umræðu eru
hugtök á borð við illa meðferð, ofbeldi og vanrækslu á
börnum notuð til skiptis og lýsa þau öll flóknu félagslegu
fyrirbæri þar sem umönnunaraðili sinnir ekki heilsu og
vellíðan barnsins. Giardino (1997) flokkar illa meðferð á
börnum í fjóra flokka:
a) líkamlegt ofbeldi, b) kynferðislegt ofbeldi, c) andlegt
(sálrænt) ofbeldi og d) vanrækslu. Þótt ill meðferð á börnum
hafi verið skilgreind á mismunandi hátt í fræðunum, má
finna sameiginlega þætti í þessum skilgreiningum, þ.e. að
ofbeldi og vanræksla eigi sér stað í tengslum við umönnun
barnsins þar sem truflun hefur orðið á vexti, þroska og
vellíðan barnsins (Giardino, 1997; Wallace, 1996).
Lítið er vitað um tíðni ofbeldis gegn börnum hér á landi.
[ Bandaríkjunum er talið að um 2,5% barna upp að 17 ára
aldri séu beitt ofbeldi eða vanrækt (Sirotnak, 1994). Af
þessum börnum eru u.þ.b. 50% vanrækt, 20% beitt
líkamlegu ofbeldi, 11% kynferðislegu ofbeldi, 3% andlegu
ofbeldi og í 16% tilfella er ofbeldið óskilgreint. Þó að öll
börn eigi á hættu að verða fyrir ofbeldi má segja að börn 5
ára eða yngri, fyrirburar og börn með sérþarfir og/eða
langvarandi sjúkdóma, séu í meiri hættu en önnur börn að
verða fyrir ofbeldi, vegna sérþarfa sinna og vegna þess
hve háð þau eru umönnunaraðila sínum (Friedman,
Svavarsdóttir og McCubbin, 1998; Giardino, 1997).
Líkamlegt ofbeldi gegn börnum hefur verið stundað í
mörgum þjóðfélögum til að halda uppi aga, bæði af hendi
foreldra/forráðamanna (s.s. rassskellingar) og skólayfir-
vaida. Árangur af slíkum uppeldisaðferðum er þó mjög
umdeildur, sérstaklega í hinum vestræna heimi þar sem
almennt er lögð áhersla á að útskýra fyrir börnunum mun-
inn á réttu og röngu, og hvað er leyfilegt og hvað er ekki
leyfilegt, frekar en að beita líkamlegum refsingum. Komið
hefur í Ijós að foreldrar, sem verða fyrir mikilli streitu, eru
einmana, eiga við þunglyndi að stríða, eru kvíðnir,
neikvæðir, hafa litla reynslu af að leysa ágreining og eiga
við áfengis- og/eða eiturlyfjavandamál að stríða, eru líklegri
tii að beita börn sín líkamlegum refsingum en aðrir
foreldrar (Friedman, Svavarsdóttir og McCubbin, 1998).
Þótt íslendingar séu meðal þeirra þjóða sem hafa bannað
líkamlegar refsingar í skóium er lítið vitað um hversu
víðtækum líkamlegum refsingum foreldrar beita í agaskyni
hér á landi. Árið 1994 dó 1271 barn í Bandaríkjunum
vegna ofbeldis eða vanrækslu af hálfu ættingja, en þessi
tala er talin allt of lág (Giardino, 1997). Því er ekki vitað
með vissu hve mörg börn þjást á ári hverju vegna ofbeldis
náins ættingja. Hitt er vitað að vandamálið er til staðar og
að hjúkrunarfræðingar eru oft í lykilaðstöðu til að vinna
náið með þessum fjölskyldum. Til þess að vinna markvisst
forvarnastarf þurfa hjúkrunarfræðingar því að afla sér
ákveðinnar þekkingar og að öðlast öðru fremur færni í að
vinna með fjölskyldum á þessu sviði.
Fátt er eins sársaukafullt og erfitt og að heyra um börn
sem hafa verið beitt kynferðislegu ofbeldi. Það er því
siðferðileg skylda okkar sem heilbrigðisstarfsmanna að
taka faglega á slíkum málum. Skv. Friedman og félögum
hennar (1998) bregðast börn, sem hafa verið kynferðislega
misnotuð, oft við ofbeldinu með því að breyta hegðun
sinni. í slíkum tilfellum gera iðulega vart við sig tilfinningar
tengdar samviskubiti, skömm, ótta og reiði. Oft versnar
153
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 75. árg. 1999