Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.07.1999, Síða 57

/ þessum pistli geta hjúkrunarfræðingar tjáð sig um allt er lýtur að forvörnum, hvað hægt
er að gera til að bæta heilsuna og koma í veg fyrir sjúkdóma.
Ingibjörg H. Jakobsdóttir, hjúkrunarfræðingur, fjaitar hér um forvarnir og fyrirbyggjandi meðferð.
Þáttur slökunar í heilsuvernd
í umræðu um heilsuvernd á síðustu tuttugu árum hefur
athyglinni í vaxandi mæli verið beint að því hvað hver
einstaklingur getur gert til að vernda heilsu sína. í þeirri
umræðu hefur lengi vel mest borið á hvatningu til að leggja
rækt við líkamann, hreyfa sig og neyta hollrar fæðu. í auknum
mæli er nú einnig rætt um slökun sem þátt í heilsuvernd.
Stundum heyrist fólk tala um hollar matarvenjur og líkams-
rækt sem eitthvað sem minnir á meinlæti, ástundað af ótta við
sjúkdóma. Aðrir ganga með sjálfsásakanir fyrir að hreyfa sig ekki
nóg, borða of mikið eða rangt. Æskilegast væri að hver maður
gæti notið þess að hlúa að sjálfum sér. Að krafan um heilbrigði
væri eigin krafa um vellíðan, sprottin af jákvæðni gagnvart eigin
persónu. Afstaða einstaklingsins til sjálfs sín skiptir miklu máli.
Slökun er ástand líkama og huga sem getur orðið að djúpri
vellíðan. Hún getur gefið okkur aðgang að jákvæðum tilfinn-
ingum, þannig að við finnum betur styrkleika okkar og hæfileika.
Við það vex innra öryggi og sjálfsmyndin styrkist.
Sem litlum börnum er okkur eðlilegt að slaka á þegar við
þreytumst. Með aldrinum verða áreitin og kröfurnar fleiri.
Streituvaldandi mótsagnir daglega lífsins eru oft margar. Til
dæmis sú togstreita sem getur skapast milli þess sem við
viljum sjálf og þeirra væntinga sem aðrir hafa til okkar. Oft er
þess krafist að menn haldi áfram þrátt fyrir þreytu hvort sem
sú krafa kemur frá viðkomandi sjálfum eða frá umhverfinu. Því
getur reynst erfitt í nútímaþjóðfélagi að finna jafnvægi milli
virkni og hvíldar og viðhalda jafnframt góðri sjálfsmynd og trú
á sjálfum sér. Þegar þreyta safnast fyrir á löngum tíma getur
það leitt til vanmáttartilfinningar, jafnvel kvíða og svefnerfið-
leikum. Hjá börnum getur þetta jafnvel brotist út sem hegð-
unarerfiðleikar. Þetta getur svo þróast áfram í viðvarandi
streitu, dapurleika, vonleysi og jafnvel uppgjöf.
Að hjálpa börnum að viðhalda þeim eiginleikum að slaka á
þegar þreytan færist yfir gæti reynst mikilvægur þáttur í
heilsuvernd. í leikskólum virðist þeim þætti vera sinnt með
ákveðnum hvíldartíma en þegar komið er í grunnskóla er
strax komin krafa um að vinna í lengri lotum án hvíldar.
Hjúkrunarfræðingurinn Cynthia Hobbie (1989) hefur skrifað
um slökunartækni fyrir börn og unglinga. Hún telur að eitt
það besta sem hjúkrunarfræðingar geti gefið börnum og
unglingum til að viðhalda andlegu og líkamlegu heilbrigði sé
að hjálpa þeim að læra leiðir til að slaka á, í þeim tilgangi að
fyrirbyggja streitu.
Ýmsar aðferðir hafa verið þróaðar til að komast í slök-
unarástand. Sá sem ætlar að slaka á beinir athyglinni að
ákveðnu viðfangsefni sem gæti verið leiðbeiningartexti um
slökun, sjálfstyrkjandi sefjanir, tónlist eða náttúruhljóð af
snældu eða geisladiski. Einnig er hægt að þjálfa upp hæfi-
leikann til slökunar með því að beina athyglinni að eigin
líkama og hugsýnum.
Við slökun verða ákveðnar lífeðlisfræðilegar breytingar sem
kallaðar eru slökunarsvörun. Tveir hlutar sjálfvirka taugakerfisins,
drifkerfi (sympathetic) og sefkerfi (parasympathetic) valda
sumum þessara breytinga. Við virkjun drifkerfis minnkar t.d.
blóðflæði til meltingarfæra, auk þess sem hjartsláttur, öndunar-
tíðni, blóðþrýstingur og vöðvaspenna eykst (Rhodes & Þflanzer,
1996). Aftur á móti við virkjun sefkerfis dregur t.d. úr súrefnis-
þörf, öndunartíðni, hjartslætti og vöðvaspennu og blóðþrýst-
ingur lækkar. Virkjun sefkerfis auðveldar einnig meltingu, slökun,
svefn og endurnýjun orkubirgðanna (Stoyva & Carlson, 1993).
Tímabundin virkjun drifkerfisins er mikilvæg til að undirbúa
líkamann til að svara nákvæmlega streituvekjandi aðstæðum
með því að losa adrenalín út í blóðrásina. Langvarandi losun
streituhormóna getur haft skaðleg áhrif sem fela t.d. í sér
óeðlilega hækkun blóðþrýstings og minnkaða starfsemi
ónæmiskerfisins.
Rannsóknir gefa til kynna að slökunarsvörun minnki
svörun líkamans við streituhormónum sem skilin eru út j
blóðrásina. Aðrar rannsóknir, sem byggjast á beinni skoðun,
hafa sýnt fram á að slökunarsvörun getur dregið úr hjart-
sláttaróreglu, minnkað sársauka og lækkað blóðþrýsting hjá
fólki með of háan blóðþrýsting.
Slökunarsvörun er einkennd af minni virkni drifkerfis en
aukinni virkni sefkerfis. Þær breytingar skapast af skilyrðingu
og slökunarþjálfun og vara lengur en slökunartíminn (Rhodes
& Pflanzer, 1996).
í venjulegu meðvitundarástandi höfum við tilhneigingu til
að bæla eða afneita sterkum tilfinningum og tilfinningalegum
sársauka. Flótti undan eigin tilfinningum getur á endanum
birtst sem ótti eða kvíði. Ef við hins vegar nýtum okkur slökun
breytum við sjálfkrafa meðvitundarástandi okkar. Aukning
verður á alfabylgjum í heila sem hafa lægri tíðni en venja er að
heilabylgjur hafi í vöku (Rhodes & Pflanzer, 1996). í öryggi
slökunarástandsins náum við tengslum við dýpri svið hugans,
til undirvitundarinnar og þeirra skapandi þátta sem þar búa.
Það getur auðveldað okkur að sættast við fortíðina, takast á
við nútíðina á annan hátt og gera breytingar á lífsháttum
okkar fyrir framtíðina.
Heimildir:
Hobbie, C. (1989). Relaxation Techniques for Children and Young
People. Journal of Pediatric Health Care, 3 (2), 87.
Rhoades, R. & Pflanzer, R. (1996). Human Physiology. New York:
Saunders College Publishing.
Stoyva, J. M. & Carlson, J. G. (1993). Handbook of Stress. Theoretical
and Linical aspects. New York: The Free Press.
Ingibjörg H. Jakobsdóttir er geðhjúkrunarfræðingur í
M.S.-námi í heilbrigðisvísindum við Háskóla íslands.
Tímarit hjúkrunarfræðinga
3. tbl. 75. árg. 1999
201