Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2008, Blaðsíða 53

RITRÝNDAR FRÆÐIGREINAR
aðstæðum á heimilum þar sem heimahjúkrun fer fram og þeirri
merkingu sem heimilið hefur í lífi þeirra sem þar búa. Einnig
verður gerð grein fyrir skipulagi og áherslum í heimaþjónustu
sem miðar að því að hjálpa fólki til að búa heima. Rannsóknum
á þátttöku og reynslu aðstandenda af því að veita aðstoð
og umönnun sem og samstarfi þeirra og hjúkrunarfræðinga
verður lýst. Loks er stefnumótun stjórnvalda á Vesturlöndum
gerð að umræðuefni og reynt verður að varpa Ijósi á hin flóknu
siðfræðilegu og pólitísku álitamál sem hjúkrunarfræðingar
standa frammi fyrir er þeir skipuleggja og veita heimahjúkrun.
í þessari umfjöllun verður bæði stuðst við alþjóðlegar og
hérlendar rannsóknir.
Aðferð
Sú umfjöllun, sem hér er sett fram, byggist annars vegar
á ítarlegri leit að fræðilegu efni í gagnasöfnum og hins
vegar á niðurstöðum rannsókna höfundar þessarar greinar á
heimahjúkrun á höfuðborgarsvæðinu sem nefnd var Hjúkrað
heima: Um reynslu fólks sem þarfnast verulegrar aðstoðar
við daglegt líf af því að búa heima. Lesefnisleitin miðaðist við
síðustu 5 ár og fór fram í helstu gagnasöfnum sem tengjast
heilbrigðis- og félagsvísindum (PubMed, Scopus, Web of
Science, CINAHL og ProQuest). Til að gefa lesandanum
innsýn í hin margþættu, flóknu og stundum mótsagnakenndu
sjónarmið og rannsóknaniðurstöður, sem fram hafa komið,
verða lykilrannsóknir, sem tengjast hverju viðfangsefni, kynntar.
Megináhersla er lögð á að varpa Ijósi á þau sjónarmið og
stefnur sem einkennt hafa þennan málaflokk á liðnum árum.
Rannsóknin Hjúkrað heima fór fram í samstarfi við
heilsugæslustöðvar á höfuðborgarsvæðinu og Miðstöð
heimahjúkrunar í Reykjavík. Með henni var leitast við að lýsa
líðan og aðstæðum þeirra sem njóta heimahjúkrunar og þurfa
mikla aðstoð vegna skertrar færni. Jafnframt beindist hún
að líðan aðstandenda sem veita aðstoð og samstarfi þeirra
og heimahjúkrunar. Loks var skipulag og inntak í störfum
hjúkrunarfræðinga skoðað. Gagnasöfnun stóð yfir á árunum
2001-2004 og er nú unnið að greiningu gagna og kynningu
á niðurstöðunum. Rannsóknin var ethnógrafísk og byggðist
á vettvangsathugunum, viðtölum og greiningu á skriflegum
gögnum. Höfð voru viðtöl við einstaklinga, bæði sjúklinga
og aðstandendur á 30 heimilum, auk þess sem rætt var við
hjúkrunarfræðinga sem tengdust þeim með störfum sínum.
Viðtölin voru hálf-stöðluð, þ.e. viðtalsramma var fylgt en þó
fengu viðmælendur fullt svigrúm til að tjá sig að eigin vild. í
vettvangsrannsóknum var hjúkrunarfræðingum og sjúkraliðum
fylgt í heimsóknir. í þeim heimsóknum voru aðstæður á heimilinu
kannaðar og fylgst með samskiptum. Að heimsóknum loknum
skráði rannsakandi það sem fyrir augu bar. Vísindasiðanefnd
veitti leyfi til að framkvæma rannsóknina.
Aðstæður á heimilum
Ýmsir fræðimenn innan öldrunarfræða, landfræði og
skipulagsfræði hafa fjallað um tengsl sem fólk myndar við
staði og áhrif þeirra á heilsu (Andrews og Kearns, 2005;
Smaldone o.fl., 2005). Athyglinni hefur m.a. verið beint að
þeim áhrifum sem heimilið hefur á heilsufar og líðan (Gitlin,
2003). Innan hjúkrunarfræðinnar hafa þessar hugmyndir verið
ítarlega kynntar (Andrews, 2002; Andrews og Moon, 2005a,
2005b). Heimilið er gjarnan talið eitt gleggsta dæmið um það
hvernig fólk myndar tilfinningaleg tengsl við staði og í mörgum
tilvikum verður það að órjúfanlegum þætti í lífi þess. Þessu
hefur verið lýst á þann hátt að einstaklingnum líði eins og
heimilið sé hluti af honum og hann hluti af heimilinu. Tala má
um eins konar „líkömun" þess að búa á tilteknu heimili (Manzo,
2005). Það að vera heima felur í sér þægindatilfinningu og að
finnast maður geta gengið að hlutum vísum án þess að þurfa
að hugsa sérstaklega um þá því eftir langa búsetu þekkja
íbúar hvern krók og kima á heimilinu. í skrifum fræðimanna er
heimilið oft talið hafa jákvæða merkingu í huga fólks. Því er lýst
sem einhvers konar griðastað þar sem fólk getur lifað frjálsu
og óheftu lífi í skjóli þeirrar lagalegu og siðferðilegu verndar
sem einkalífið nýtur. Margir fræðimenn á sviði öldrunar leggja
t.d. áherslu á hin tilfinningalegu tengsl sem fólk myndar við
heimili sín á langri ævi sem í flestum tilvikum hefur mótast af
fjölbreyttum atburðum og samskiptum. Því er það sjónarmið
algengt að mikilvægt sé fyrir fólk að fá tækifæri til að búa sem
allra lengst á sínu upprunalega heimili.
í öldrunarhjúkrun og öldrunarfræðum vísar hugtakið að eldast
heima (e. aging in place) til þess að mikilvægt sé að hjálpa fólki
til að búa sem lengst á eigin heimili. í því sambandi hafa verið
settar fram ýmsar tillögur að skipulagi þjónustu og stuðningi
(Rantz o.fl., 2005). Nýlegar rannsóknir hafa þó á vissan hátt
kollvarpað þeirri hugmynd að fólk leggi ofuráherslu á að geta
búið sem lengst í sama húsnæði. í þeim hefur komið fram að
það sem skiptir mestu máli er að líða vel á heimilinu, ekki hvað
síst líkamlega, komast auðveldlega um og finna fyrir öryggi.
Vissulega hafa margir myndað sterk tengsl við húsakynni
þar sem þeir og jafnvel foreldrar þeirra hafa haldið heimili
en ef einstaklingur verður fyrir verulegri líkamlegri skerðingu
koma fram ný sjónarmið. Erfitt getur verið að komast á milli
herbergja í göngugrind eða hjólastól, aðgengi að heimilinu er
torveldara og viðhald þess getur reynst íbúunum um megn.
Þetta kom skýrt fram í rannsókn Imrie (2004) en hún ræddi
við 20 fatlaða einstaklinga um reynslu þeirra af aðstæðum
á heimili. Ef ekki hafði verið tekið tillit til áhrifa fötlunar við
hönnun heimila hafði slíkt margvíslegar neikvæðar afleiðingar
í för með sér. Þátttakendur lýstu því hvernig þeir komust ekki
á milli hæða, gangar og herbergi voru of þröng fyrir hjólastól
eða göngugrindur. Þeir gátu ekki opnað glugga og sáu jafnvel
ekki út af því að of hátt var upp í glugga. í mörgum tilvikum
gátu þeir ekki unnið algeng heimilisstörf því fyrirkomulagið í
heimilinu var takmarkandi. Oft er hægt að breyta heimilinu en
það krefst fjármuna sem margir hafa ekki yfir að ráða og þá
vakna spurningar um að flytja í nýtt húsnæði.
Rannsóknir hafa einnig beinst að áhrifum þess á fólk að flytja
heimili sitt úr húsnæði, sem það hefur búið í til langs tíma, í
einhvers konar þjónustuíbúð. í bandarískri rannsókn var rætt
við 20 eldri konur, sem höfðu þá nýlega flutt í þjónustuíbúð, um
reynslu þeirra af flutningnum (Leith, 2006). Fram kom að í öllum
tilvikum höfðu konurnar sjálfar ákveðið að flytja. Þær völdu
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 3. tbl. 84. árg. 2008
51