Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2008, Blaðsíða 57

RITRÝNDAR FRÆÐIGREINAR
þessari spurningu er ekki algilt heldur breytilegt eftir menningu
og sögu landa. Jafnframt kemur í Ijós aö í mörgum löndum
er tekist á um hvar mörkin eiga að liggja. Rannsóknir á
heimaþjónustu og heimahjúkrun benda til þess að verulegrar
tregðu gæti hjá stjórnvöldum í mörgum löndum að tryggja
vandaða þjónustu heima. í ítarlegri úttekt á heimaþjónustu
í Bandaríkjunum kemst Buhler-Wilkerson (2007) að þeirri
niðurstöðu að vegna tregðu stjórnvalda við að viðurkenna
heimaþjónustu sem sjálfsögð réttindi hafi hún aldrei náð
að eflast þar í landi eins og nauðsynlegt er. Enda þótt
heilbrigðiskerfið í Kanada sé mun líkara hinu evrópska en
því bandaríska sýna rannsóknir að þar er einnig tilhneiging
til að takmarka þjónustu (Aronson og Sinding, 2000; Ceci,
2006; Purkis, 2001). í kanadískum rannsóknum hefur komið
fram að hjúkrunarfræðingar tileinka sér hugmyndafræðina um
hagræðingu og sparnað sem haldið er að þeim og líta jafnvel
á það sem sitt hlutverk að takmarka þjónustu (Rankin og
Campbell, 2006; Ward-Griffin, 2001).
En hvernig er staðan í þessum málum hjá okkur? Hverjar eru
væntingar almennings til heilbrigðiskerfisins? Hér á landi, Ifkt
og annars staðar á Norðurlöndum, höfum við vanist þeirri
hugsun að um okkur verði séð, að við munum fá aðstoð
frá hinu opinbera þegar og ef heilsan brestur. Á íslandi er
öflugt velferðarkerfi og heilbrigðisþjónustan er sannarlega
hluti af því. Frá miðri tuttugustu öld tók velferðarríkið smám
saman yfir þætti sem höfðu verið hluti af fjölskyidulífi eins
og umönnun veikra og fræðsla barna (Pierson og Castles,
2000; Stefán Ólafsson, 1999). En á hvaða hugmyndum
byggist velferðarkerfið? Rannsóknir á velferðarkerfum hafa
leitt í Ijós að þau eru töluvert ólík og byggjast á mismunandi
hugmyndafræði. Hið norræna kerfi byggist á hugmyndinni um
samábyrgð (e. solidarity) þegnanna og þróaðist eftir seinni
heimsstyrjöldina. Ýmsir fræðimenn hafa leitast við að setja
fram siðfræðilega réttlætingu fyrir velferðarþjónustu, að það
sé hlutverk hins opinbera að styðja þá sem þarfnast aðstoðar
vegna veikinda eða fötlunar. Heimspekingurinn Eva Feder
Kittay (1999) bendir t.d. á að það að vera háður öðrum er
mannlegur eiginleiki (við erum öll háð foreldrum okkar sem
ungbörn) sem hljóti að kalla á aðstoð annarra. Því sé það í raun
siðferðileg skylda samfélagsins að aðstoða þá sem þarfnast
hjálpar vegna veikinda eða skertrar færni. Eins hafa talsmenn
fatlaðra vísað til þess að meðal siðmenntaðra þjóða hljóti allir
að eiga rétt á mannsæmandi lífsaðstæðum.
Öflug velferðarþjónusta, og þar með heimahjúkrun, er ekki
einungis forsenda þess að fólk geti haldið áfram að búa heima
heldur einnig mikilvægt framlag til kvenfrelsis og jöfnuðar milli
kynjanna (Bjornsdottir, 2002; Kristín Björnsdóttir og Sigríður
Þorgeirsdóttir, 2004). Samhliða því að velferðarríkið efldist
sköpuðust aðstæður fyrir konur á Norðurlöndunum til að
mennta sig og starfa utan heimilisins (Hernes, 1987; Holter,
1984). Því hefur hinum norrænu velferðarríkjum verið lýst sem
kvenvinsamlegum. Nú hafa hins vegar margir höfundar bent
á og jafnframt varað við því að hin nýja stefna, þ.e. að allir
séu sem lengst heima, byggist í raun á því að það sé einhver
heima til að annast um viðkomandi. i kynskiptum samfélögum,
þar sem enn eru ólíkar væntingar til kvenna og karla, er hætt
við að þessi stefna geti haft neikvæð áhrif á stöðu kvenna.
Því er mikilvægt að hjúkrunarfræðingar skýri þessi mál fyrir
sér. Það gæti t.d. verið hjálplegt að setja fram jafnréttisáætlun
í umönnunarmálum þar sem heimilin og opinber vettvangur
skarast með þessum hætti.
Niðurstaða
í þessari grein var athyglinni beint að þeim þáttum sem hafa
áhrif á það hvort fólk með langvinn veikindi eða skerta færni
getur haldið áfram að búa á eigin heimili. Eins og fram kom er
mikilvægt að heimilið sé hannað á þann hátt að það veiti sem
mest svigrúm til athafna og geri þeim sem þar búa kleift að lifa
lífinu í samræmi við óskir og áherslur. Það skiptir því verulegu
máli að hjúkrunarfræðingar hafi góða þekkingu á áhrifum
aðstæðna á heimili og nánasta umhverfi, meti aðstæður
reglulega og kalli til aðstoð eða ræði breytingar sé tilefni til
þess. Þó mikið sé rætt um þarfir aðstandenda í fræðilegri
umfjöllun í hjúkrunarfræði sýna rannsóknir víða og endurtekið
að í samskiptum við starfsfólk heilbrigðisþjónustunnar finnst
aðstandendum þeir vera afskiptir og að þeir búi við mikið
álag. Líta má á þessa stöðu mála sem siðferðilegt vandamál
sem hjúkrunarfræðingar þurfa að finna leiðir til að bregðast
við. Siðfræði er eitt af mörgum þekkingarsviðum sem hefur
þróast innan heimahjúkrunar á liðnum árum. Enda þótt sú
þekkingarþróun sé á margan hátt á frumstigi má reikna með
að hún muni eflast hratt á komandi árum.
Um árabil hafa aldraðir og þeir sem búa við langvinna
sjúkdóma barist fyrir umbótum á þjónustu. Þó marga lengi
eftir árangri þeirrar baráttu má þó segja að þessi málaflokkur
hafi verið til athugunar hjá íslenskum stjórnvöldum. Árið 2003
kom út ítarleg úttekt á aðstæðum aldraðra á íslandi þar sem
lögð er áhersla á möguleika þeirra til að búa sem lengst á eigin
heimili með viðeigandi aðstoð frá heilbrigðis- og félagskerfum
(Stýrihópur um stefnumótun í málefnum aldraðra, 2003).
í kjölfar nýlegra úttekta á heilbrigðisþjónustunni víða um
land (Ríkisendurskoðun, 2005) hefur einnig farið fram krítísk
umræða um þær aðgerðir sem eru nauðsynlegar til að skapa
viðunandi aðstæður fyrir aldraða í samfélaginu. í framhaldi af
því hefur verið gert verulegt átak til að efla og bæta félags-
og heilbrigðisþjónustu á heimilum. Áhugaverð fyrirmynd að
umbótum, sem margir gætu tekið sér til fyrirmyndar, er áætlun
sem var gerð um uppbyggingu heimaþjónustu í Hafnarfirði
(Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytið, 2006a). Sumarið
2006 var stefna heilbrigðismálaráðherra í málefnum aldraðra
kynnt (Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytið, 2006b) en í
henni skipar heimahjúkrun mikilvægan sess.
Heimildir:
Anderson, J. (2001). The politics of home care: Where is “home"? Canadian
Journal of Nursing Research, 33(2), 5-10
Andrews, G. J. (2002). Towards a more place-sensitive nursing research: An
invitation to medical and health geography. Nursing Inquiry, 9(4), 221-
238.
Andrews, G. J. og Keams, E. A. (2005). Everyday health histories and the
making of place: The case of an English coastal town. Social Science
and Medicine, 60(12), 2697-2713.
Tímarít hjúkrunarfræðinga - 3. tbl. 84. árg. 2008
55