Orð og tunga - 26.04.2018, Side 82

Margrét Jónsdóttir: „Glasið brotnaðist, amma.“ 71
(1) a. Maðurinn grenntist. Hann varð grannur (/grennri).
b. Maðurinn fitnaði. Hann varð feitur (/feitari).
Að breyttu breytanda er merkingin sú sama.8
2.2 Breytingarsagnir – breytingarmerking
Breytingarsagnir taka með sér einn röklið sem er merkingarfræðilega
þolandi eða þema. Hjá þeim er enginn gerandi enda frumlagið tómt
en andlagið, sem ekki úthlutar falli, færist í frumlagssætið. Frumlagið
er í nefnifalli nema í örfáum tilvikum í þágufalli enda frumlagið
lifandi.
Falla- og orðmyndunarkerfið býður upp á mikla notkunarmögu-
leika. Dæmin með leysa, losa og losna leiða glögglega í ljós hvernig
íslenska nýtir sér fallakerfið og orðmyndunarviðskeyti til að koma
merkingu til skila. Því er fróðlegt að skoða setningarnar í (2). Í fremsta
dálki eru orsakarsagnirnar leysa og losa þar sem X er gerandi. Báðar
sagnirnar má nota í þolmynd og miðmynd. Myndirnar tvær eiga það
sameiginlegt að í hvorugu tilviki er frumlagið gerandi. Munurinn
er þó töluverður: Í þolmynd er gerandinn falinn. Í miðmyndinni er
enginn gerandi heldur verður frumlagið fyrir áhrifum af því sem
gerst hefur, líklegast af sjálfu sér.9
(2) GERMYND ÞOLMYND MIÐMYND
a. X leysti gátuna. Gátan var leyst. Gátan
leystist.
b. X losaði steininn. Steinninn var losaður. Steinninn
losaðist.
Í (3) er staða mála svolítið önnur. Þar eiga setningarnar það sameigin-
legt að frumlagið er aldrei gerandi. Í (3a) og (3b) er sögnin leysa notuð
með aukafallsfrumlögum. Aukafallið eitt útilokar gerandamerkingu.
Þemafrumlagið í þolfalli er náttúrufyrirbæri, þágufallsfrumlagið er
væntanlega þolandi. Í (3c) og (3d) er sögnin losna, algeng na-sögn. Í
(3d) er na-sögn sem -st hefur bæst við.
8 Lýsingarorðin sem sagnirnar eru í venslum við lýsa oft ar en ekki tímabundnum
og breytilegum eiginleikum (e. stage-level adjectives). Andstæða þeirra eru þau
sem tákna varanlega eiginleika (e. individual-level adjectives). Um lýsingarorðin sjá
Levin og Rappaport Hovav (1995:96).
9 Klaiman (2005:45 o.v.; sjá líka Saeed 1997:162), talar í þessu sambandi um e.
aff ectedness.
tunga_20.indb 71 12.4.2018 11:50:40