Orð og tunga - 26.04.2018, Blaðsíða 120

Orð og tunga - 26.04.2018, Blaðsíða 120
Matteo Tarsi: Að halda upp lögum og reglu 109 pólití þjónn eða pólitímaður9. Slík skjöl, sem munu bera vitni um al- menna og viðurkennda notkun íslenskrar tungu, a.m.k. hvað efni þetta snertir, sýna að á þeim árum hafði orðið lögregla enn ekki ver ið kom ið til sögunnar eða öllu heldur að það hafi enn ekki náð til al- menn ings. Saga íslenskra nýyrða er oft tengd einstökum mönnum sem munu hafa smíðað alls konar orð og þar með aukið orðaforðann og auðgað íslenskuna. Í leit að mögulegum smiði orðsins lögregla var ákveðið að kanna skrif þeirra manna er mest létu að sér kveða í menningarlegum málum á þeim tíma annars vegar og höfðu starfað við lagaembætti og/eða numið lögfræði hins vegar, þ.e. skrif Fjölnisþremenninganna 9 Árið 1804 eru þeir Ole Biörn og Vilhelm Nolte skráðir sem „Politie Betjener“ (BC/4, 1. bindi, bls. 270). Árið 1805 eru Henrik Kragh og Ole Biörn skráðir með orði sem byrjar á pólití en síðari orðsliður er illlæsilegur, e.t.v. mester (BC/4, 2. bindi, bls. 46). Næsta árið er Ole Biörn skráður sem „Politimaður“ (BC/4, 2. bindi, bls. 71). Árin 1811–1813 er hann skráður sem „Tugtmester“ (BC/4, 2. bindi, bls. 215 og 244). Í BC/5 (bls. 66, 95, 117 og 169) er Magnús Jónsson skráður ýmist sem „Politi betjent“ (árin 1826, 1828 og 1833) eða „Politieþjónn“ (árið 1832). Árið 1840 (BC/6–7, 1. bindi, bls. 28v) er orðið enn pólitíþjónn notað í sóknarmannatali og sama máli gegnir um árin 1841–1846 (BC/6–7, 1. bindi, bls. 79v, 102v, 133v, 168v, 203v; 2. bindi, bls. 17v) og fram til 1854, þar sem Hendrik nokkur Hendriksen er skráð ur sem „lögregluþjónn“ (BC/8–9, 1. bindi, bls. 23). Árið 1854 mun e.t.v. ekki vera tilviljun en í Tíðindum frá Alþingi Íslendinga frá 1853 kemur skýrt fram að orðið lög reglu maður var enn ekki almennt um þær mundir. Jón hreppstjóri Sigurðsson tekur svo til orða (bls. 172): En ef þessi lögreglumaður er hreppstjórinn, þá vil eg, að það sè tekið fram með skýrum og skiljanlegum orðum, því „lögreglumenn“ er ekki svo vanalegt íslenzkt orð hjá alþýðu, því það er ekki heldur svo mikið, að það sè lögreglustjóri eða lög- regluþjónn. Eg tek mèr því breytíngaratkvæði við þessa grein á þá leið, að það sè til nefndur hreppstjórinn. Þessu er svo svarað með eftirfarandi setningu: „Lögreglumenn kallast allir þeir, sem að lögreglunni þjóna, og hreppstjórarnir líka.“ Annar, mun frægari, Jón Sig urðs son, forsetinn, gerir einnig tillögu um orð yfir ‘lögreglumaður’ en hann vill kalla lögreglumenn siðamenn í ævisögu Benjamins Franklins árið 1839 (Jón Sig urðs son og Ólafur Pálsson 1839, 1. bindi, bls. 46; sbr. einnig ROH, undir lög- reglu maður). Aðrar tillögur um orð yfir ‘lögreglumaður’ eru lögregli, lögvörður og lög þjónn. Lögregli kemur fyrir fyrst árið 1894 í Ísafold skv. Tímarit.is (sbr. einnig ROH, undir lögregli). Ef marka má orð Bjarka Elíassonar (1990:66) mun orðið vera smíð ritstjóra Ísafoldar, Bjarnar Jónssonar. Lögvörður nefnir einnig Bjarki Elíasson (1990:67) í pistli sínum en hann eignar tillöguna Sveini Sæmundssyni fyrrverandi yfir lögregluþjóni. Samt sem áður kemur orðið fyrir miklu fyrr, í frumortu ljóði Matt híasar Jochumssonar en þar er átt við lögsögumann alþingis hins forna (sbr. MJLjóð 1. bindi, bls. 711 og enn fremur ROH, undir lögvörður). Dæmi um lögþjónn eru fá og er hið elsta frá 1961 skv. Tímarit.is. Í pistli Eiðs Guðnasonar (2013) um málfar og miðla er þess getið að Helgi Hálfdanarson hafi lagt til að lögreglumenn yrðu kallaðir lögþjónar. Ekki er þó nefnt hvar þessi tillaga Helga kemur fyrir. tunga_20.indb 109 12.4.2018 11:50:49
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168
Blaðsíða 169
Blaðsíða 170
Blaðsíða 171
Blaðsíða 172
Blaðsíða 173
Blaðsíða 174
Blaðsíða 175
Blaðsíða 176

x

Orð og tunga

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.