Orð og tunga - 26.04.2018, Blaðsíða 117

106 Orð og tunga
að halda uppi lögum og reglu2 myndi grundvöll fyrir orðmyndun orðsins
lögregla3.
Um sögu lögreglunnar, eða öllu heldur löggæslunnar, á Íslandi
má í örstuttu máli segja að hún hófst á seinni helmingi 18. aldar, þar
sem vaktara, þ.e. næturvarða Innréttinganna og þar með bæjarins, er
fyrst getið í erindisbréfi frá 17784. Fyrstu alvöru lögregluþjóna fær
Reykja vík þó ekki fyrr en árið 1803. Lögregluþjónar þeir er fyrstir
voru ráðnir hér til starfa hétu Ole Biörn og Vilhelm Nolte og voru þeir
báð ir af dönsku bergi brotnir. Vilhelm Nolte var sagt upp starfi árið
1804 og ráðinn annar Dani í stað hans, Henrik Kragh að nafni. Ole
Biörn lét af starfi 1814 og tók fyrst við hans stöðu Jón Benjamínsson
sem hætti í starfi tæpu ári seinna eða 30. júní 1815 (sbr. Guðbrand
Jónsson 1938:56). Lars Möller tók við af honum og sat í embættinu til
1837. Þegar Kragh var sagt upp tók annar maður við árið 1826 og hét
sá Magnús Jónsson5. Hvað notkun íslenskrar tungu varðar ber svo
að nefna að árið 1848 var lögregluþjónum skylt að nota íslensku við
2 Um aldur þessa orðatiltækis er margt á huldu en elstu dæmi þess eru frá fi mmta
áratug 19. aldar (Tímarit.is). Samt sem áður má vel vera að orðatiltækið sé eldra
en elstu skráðu dæmin. Í þessu sambandi ber að nefna að orðaparið, lög og regla,
kemur fyrir í ýmsum tungumálum (ensku, Norðurlandamálum, rómönsku mál-
un um, forngrísku, latínu) og virðist vera mjög algengt. Hér er gerð grein fyrir
forn grís kum og latneskum dæmum. Í forngrísku kemur orðaparið fyrir t.d. hjá
Plató (5.–4. öld f.Kr.) (sbr. LSJ, undir τάξις). Hvað latínu varðar tókst að fi nna tvö
dæmi. Annars þeirra (lege atque ordine omnia fi unt) er getið í ensk-latneskri orðabók
eft ir William Smith (ELD, undir order) og er rakið til Plíníusar yngri (1.–2. öld).
Vitn að er í bréf Plíníusar en setninguna er hvergi að fi nna þar. Það má ætla að
hér sé um mistök að ræða hjá orðabókarmanninum. Hitt dæmið ([omnes ministri]
qui iure atque ordine potestatibus quibusque subiecti sunt) er hins vegar í ritgerð um
frjálsan vilja eft ir Ágústínus kirkjuföður (4.–5. öld). Merkingar latnesku orðanna
lex og ius skarast nokkuð í íslenska orðinu lög.
3 Það að orðið lögregla falli vel að þeim orðmyndunarreglum sem almennt gilda
fyrir íslenskar samsetningar mælir ekki endilega á móti ferlinu sem hér um ræðir.
Þvert á móti. Það að lögregla fylgi íslensku orðmyndunarreglunum og fl okkist
þar af leiðandi rétt ilega meðal þeirra samsetninga sem hafa lög- að fyrra lið (t.d.
löggæsla, lögrétt a, lögsaga, lögskipan) er reyndar conditio sine qua non fyrir því að
orðið hafi skotið rótum í orðaforðanum. Með öðrum orðum: umrætt afl eiðsluferli
gengur ekki gegn orðmyndunarreglum íslenskra samsetninga sem lögregla fellur
fullkomlega að.
4 Textinn er varðveitt ur í uppskrift á Borgarskjalasafni Reykjavíkur (Borgarskjalasafn,
Geymsla T6, Hilla D1, Aðfnr. 1372, örk 2 (Reikevigs Vægtervæsen 1791–1813)).
5 Til fróðleiks má geta þess að tvær þjóðsögur eru til um Magnús þennan. Önnur
þeirra ber titilinn Magnús pólití (ÍÞ, 1. bindi, bls. 47–48) en hin Magnús litli á Eiði (ÍÞ,
3. bindi, bls. 82). Fyrri þjóðsagan segir að Magnús væri ávallt nefndur „Magnús
pólití“ (ÍÞ, 1. bindi, bls. 47) en að embætt isheitinu og sögu þess verður síðar vikið.
tunga_20.indb 106 12.4.2018 11:50:48