Orð og tunga - 26.04.2018, Page 117

Orð og tunga - 26.04.2018, Page 117
106 Orð og tunga að halda uppi lögum og reglu2 myndi grundvöll fyrir orðmyndun orðsins lögregla3. Um sögu lögreglunnar, eða öllu heldur löggæslunnar, á Íslandi má í örstuttu máli segja að hún hófst á seinni helmingi 18. aldar, þar sem vaktara, þ.e. næturvarða Innréttinganna og þar með bæjarins, er fyrst getið í erindisbréfi frá 17784. Fyrstu alvöru lögregluþjóna fær Reykja vík þó ekki fyrr en árið 1803. Lögregluþjónar þeir er fyrstir voru ráðnir hér til starfa hétu Ole Biörn og Vilhelm Nolte og voru þeir báð ir af dönsku bergi brotnir. Vilhelm Nolte var sagt upp starfi árið 1804 og ráðinn annar Dani í stað hans, Henrik Kragh að nafni. Ole Biörn lét af starfi 1814 og tók fyrst við hans stöðu Jón Benjamínsson sem hætti í starfi tæpu ári seinna eða 30. júní 1815 (sbr. Guðbrand Jónsson 1938:56). Lars Möller tók við af honum og sat í embættinu til 1837. Þegar Kragh var sagt upp tók annar maður við árið 1826 og hét sá Magnús Jónsson5. Hvað notkun íslenskrar tungu varðar ber svo að nefna að árið 1848 var lögregluþjónum skylt að nota íslensku við 2 Um aldur þessa orðatiltækis er margt á huldu en elstu dæmi þess eru frá fi mmta áratug 19. aldar (Tímarit.is). Samt sem áður má vel vera að orðatiltækið sé eldra en elstu skráðu dæmin. Í þessu sambandi ber að nefna að orðaparið, lög og regla, kemur fyrir í ýmsum tungumálum (ensku, Norðurlandamálum, rómönsku mál- un um, forngrísku, latínu) og virðist vera mjög algengt. Hér er gerð grein fyrir forn grís kum og latneskum dæmum. Í forngrísku kemur orðaparið fyrir t.d. hjá Plató (5.–4. öld f.Kr.) (sbr. LSJ, undir τάξις). Hvað latínu varðar tókst að fi nna tvö dæmi. Annars þeirra (lege atque ordine omnia fi unt) er getið í ensk-latneskri orðabók eft ir William Smith (ELD, undir order) og er rakið til Plíníusar yngri (1.–2. öld). Vitn að er í bréf Plíníusar en setninguna er hvergi að fi nna þar. Það má ætla að hér sé um mistök að ræða hjá orðabókarmanninum. Hitt dæmið ([omnes ministri] qui iure atque ordine potestatibus quibusque subiecti sunt) er hins vegar í ritgerð um frjálsan vilja eft ir Ágústínus kirkjuföður (4.–5. öld). Merkingar latnesku orðanna lex og ius skarast nokkuð í íslenska orðinu lög. 3 Það að orðið lögregla falli vel að þeim orðmyndunarreglum sem almennt gilda fyrir íslenskar samsetningar mælir ekki endilega á móti ferlinu sem hér um ræðir. Þvert á móti. Það að lögregla fylgi íslensku orðmyndunarreglunum og fl okkist þar af leiðandi rétt ilega meðal þeirra samsetninga sem hafa lög- að fyrra lið (t.d. löggæsla, lögrétt a, lögsaga, lögskipan) er reyndar conditio sine qua non fyrir því að orðið hafi skotið rótum í orðaforðanum. Með öðrum orðum: umrætt afl eiðsluferli gengur ekki gegn orðmyndunarreglum íslenskra samsetninga sem lögregla fellur fullkomlega að. 4 Textinn er varðveitt ur í uppskrift á Borgarskjalasafni Reykjavíkur (Borgarskjalasafn, Geymsla T6, Hilla D1, Aðfnr. 1372, örk 2 (Reikevigs Vægtervæsen 1791–1813)). 5 Til fróðleiks má geta þess að tvær þjóðsögur eru til um Magnús þennan. Önnur þeirra ber titilinn Magnús pólití (ÍÞ, 1. bindi, bls. 47–48) en hin Magnús litli á Eiði (ÍÞ, 3. bindi, bls. 82). Fyrri þjóðsagan segir að Magnús væri ávallt nefndur „Magnús pólití“ (ÍÞ, 1. bindi, bls. 47) en að embætt isheitinu og sögu þess verður síðar vikið. tunga_20.indb 106 12.4.2018 11:50:48
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168
Page 169
Page 170
Page 171
Page 172
Page 173
Page 174
Page 175
Page 176

x

Orð og tunga

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.