Orð og tunga - 26.04.2018, Blaðsíða 119

108 Orð og tunga
ar kemur orðið lögreglumaður fyrst fyrir á prenti á bls. 48 í 10. hefti
Skírn is árið 1836 en lögregluþjónn nokkrum árum seinna eða 1844 í
sama tímariti (sbr. ROH, undir lögreglumaður og lögregluþjónn). Um
upp runa og myndun þessara orða stingur Bjarki upp á að lög reglu-
mað ur sé e.t.v. þýtt úr e. policeman en á hinn bóginn að d. politibetjent
liggi til grundvallar orðinu lögregluþjónn. Sennilegt þykir að síðara
orð ið, lögregluþjónn, sé tökuþýðing á d. politibetjent en allólíklegt er
að lögreglumaður sé leitt af e. policeman, einkum ef hugað er að því
hve lítið enskra áhrifa gætir á máli fyrri hluta 19. aldar (um ensk áhrif
sjá t.d. Guðrúnu Kvaran 2004). Rétta skýringin mun þá vera sú að
bæði lögreglumaður og lögregluþjónn séu tökuþýðingar á dönskum
starfs heitum, politimand annars vegar og politibetjent hins vegar (sbr.
neðar).6
Með þetta í huga lá leið mín í Þjóðskjalasafnið þar sem ég athug aði
nokkur 19. aldar sóknarmannatöl úr Reykjavík7 í leit að eldri dæm-
um um þetta orð. Sóknarmannatöl, eða sálnaregistur öðru nafni, eru
íbúaskrár þar sem ýmsar aðrar upplýsingar koma einnig fram, m.a.
starfsheiti. Niðurstaða þeirrar leitar er sú að tökuorðin pólití mað ur og
pólitíþjónn, og einkum það síðara, virðast lifa góðu lífi á fyrri helm-
ingi 19. aldar (sbr. 9. nmgr.). Fyrstu lögregluþjónar Reykja víkur, þeir
Ole Biörn, Vilhelm Nolte, Henrik Kragh og Magnús Jóns son, eru því
skráðir ýmist með hreinu dönsku starfsheitunum tugt mester8, politi-
mester eða politibetjent eða -betjener, eða íslensku töku þýð ing un um
6 Politi kemur í dönsku úr þ. Polizei ‘s.m.’ (sbr. DDO, undir politi) sem aft ur á móti
mun hafa verið aðlagað úr miðlat. policia < síðlat. polītīa ‘stjórnsýsla’ (sbr. EWdS,
undir Polizei og Du Cange, undir politia). Latneska orðið mun vera lán úr fgr.
πολιτεία ‘s.m.’ sem leitt er af πολίτης ‘borgarbúi’ < πόλις ‘borgríki’. Orðið er mjög
útbreitt heiti á ríkislöggæslustofnun og er t.d. að fi nna í ítölsku (polizia), ensku
(police), frönsku (police), sænsku (polis), fi nnsku (poliisi), rússnesku (полиция). Til
gamans má geta þess að nútímagríska notar hins vegar annað orð, þ.e. αστυνομία.
Orðið er afl eidd samsetning og eru hlutar hennar άστυ < fgr. ἄστυ ‘borg’, νόμος = fgr.
‘lög, regla’ + vsk. -ία, sem myndar nafnorð m.a. úr öðrum nafnorðum. Tengt gríska
orðinu πόλις er einnig orðið pólitík en í íslensku mun það vera tökuorð úr dönsku.
Gríska orðið, sem liggur pólitík til grundvallar, er πολιτική (τέχνη) ‘stjórnspeki’.
7 Þau eru í kössunum BC/4–9 á Þjóðskjalasafni Íslands. Í BC/4 eru tvö sóknarmanna-
töl. Annað þeirra nær yfi r tímabilið 1784–1804 en hitt frá 1805 til 1824. Í BC/5 er eitt
sóknarmannatal sem nær yfi r tímabilið 1825–1834. Í BC/6–7 eru tvö bindi. Fyrra
bindið nær yfi r árið 1835 og svo tímabilið 1840–1845 en það síðara frá 1846 til 1853.
Í BC/8–9 eru einnig tvö bindi. Annað þeirra nær yfi r tímabilið 1854–1861 en hitt
yfi r árin 1862–1867.
8 Í orðabók sinni (MO, undir tugtmester, 2. merking), útskýrir Matt hias Moth orðið
tugtmester sem „detsamme som en politimester.“
tunga_20.indb 108 12.4.2018 11:50:48