Orð og tunga - 26.04.2018, Blaðsíða 18

Helgi Skúli Kjartansson: Sproti. Geta fornar skógarnytjar ... 7
hans eða birtingarmyndir í fornaldarsögum og skyldum frásögnum.
Frægust er lýsing Gautreks sögu (1900:29–30) þar sem Starkaður gamli
„sendir Óðni“ Vikar konung sem fórn.13 Þar er það öldungurinn
Hross hárs-Grani, í raun Óðinn sjálfur, sem kennir Starkaði að setja
fórn ina á svið eins og hún sé ekki alvara, „fékk … geir í hönd honum
og sagði að það mundi sýnast reyrsproti“. Með sams konar ólíkindum
útbýr Starkaður gálga og snöru. Síðan „stakk Starkaður sprotanum á
kon ungi“ en „reyrsprotinn varð að geir og stóð í gegnum konunginn“.
Hvað felst í hugtakinu reyrsprota verður nánar rætt síðar, en í
þessu samhengi á það greinilega að draga fram hve meinlaus sprotinn
virðist vera. Einnig er sproti Tómasar postula nefndur reyrsproti í sögu
hans, notaður til að marka fyrir útlínum byggingar14 og þá trúlega
oddmjór en ekki endilega mjög öflugur.
Reyrsproti Óðins kemur einnig við sögu í Styrbjarnar þætti Flat-
eyjarbókar (1862:72) þar sem Eiríkur Svíakonungur á við innrásarher
að etja, aðkomumenn blóta Þór en Eiríkur „gekk … í hof Óðins og
gafst honum til sigurs sér“. Óðinn birtist von bráðar og „seldi honum
reyrsprota í hönd“ sem hann átti að skjóta yfir lið óvinanna og segja:
„Óðinn á yður alla!“ Um leið og sprotanum var skotið breyttist hann í
gaflak, þ.e. kastspjót, líkt og sproti Starkaðar breyttist í geir, og fylgdu
undur sem dugðu Svíum til sigurs.
Óðinn kemur ekki berlega við sögu í Haukdæla þætti Sturlungu
(2010:2) þar sem erkiskáldið Bragi er í heimsókn hjá norskum smá-
konungi, föður Geirmundar heljarskinns. Mannfátt er í höllinni en
„Bragi skáld var heima og sat í öndvegi og hafði reyrsprota einn í hendi
sér og leikur að og þuldi í feld sinn“. Hér þarf ekki að taka fram að
skáld eru sjálfkrafa eins konar fulltrúar Óðins, og hvort sem það er að
einhverju leyti sprotanum að þakka, þá kemur í ljós að Bragi áttar sig
á því sem öðrum er hulið, bæði um ætterni meintra og raunverulegra
konungssona og um felustað drottningar.15
13 Umgjörðin er klassísk, hin sama og í harmleik Evripídesar um Ifi geneiu, dótt ur
Agamemnons. Herfl oti bíður byrjar sem samkvæmt goðsvari fæst ekki nema færa
mannfórn, dótt ur konungsins eða konunginn sjálfan. Fórnarathöfnin, þar sem
Vikar er í senn hengdur og lagður spjóti, endurspeglar Óðin sjálfan þar sem hann
„… hékk / á Vingameiði / … / geiri undaður “ og gefi nn sjálfum sér. Líkingin við
síðusár Krists á krossinum er fj arlægari, þó tæplega einber tilviljun.
14 Minnir á töfrabrögð Brynjólfs biskups í þjóðsögu (Íslenskar þjóðsögur I 56) þar sem
hann ristir með sprota sínum þrefaldan töfrahring í jörðina. Sagan er komin frá Ólafi
í Purkey, væntanlega úr ritaðri geymd frá 18. öld (sbr. Íslenskar þjóðsögur VI 39).
15 Stytt ri gerð sögunnar, og um sumt frábrugðin, er sögð í Landnámu, þar aðeins
nefndur sproti, ekki reyrsproti.
tunga_20.indb 7 12.4.2018 11:50:28