Orð og tunga - 26.04.2018, Side 117

Orð og tunga - 26.04.2018, Side 117
106 Orð og tunga að halda uppi lögum og reglu2 myndi grundvöll fyrir orðmyndun orðsins lögregla3. Um sögu lögreglunnar, eða öllu heldur löggæslunnar, á Íslandi má í örstuttu máli segja að hún hófst á seinni helmingi 18. aldar, þar sem vaktara, þ.e. næturvarða Innréttinganna og þar með bæjarins, er fyrst getið í erindisbréfi frá 17784. Fyrstu alvöru lögregluþjóna fær Reykja vík þó ekki fyrr en árið 1803. Lögregluþjónar þeir er fyrstir voru ráðnir hér til starfa hétu Ole Biörn og Vilhelm Nolte og voru þeir báð ir af dönsku bergi brotnir. Vilhelm Nolte var sagt upp starfi árið 1804 og ráðinn annar Dani í stað hans, Henrik Kragh að nafni. Ole Biörn lét af starfi 1814 og tók fyrst við hans stöðu Jón Benjamínsson sem hætti í starfi tæpu ári seinna eða 30. júní 1815 (sbr. Guðbrand Jónsson 1938:56). Lars Möller tók við af honum og sat í embættinu til 1837. Þegar Kragh var sagt upp tók annar maður við árið 1826 og hét sá Magnús Jónsson5. Hvað notkun íslenskrar tungu varðar ber svo að nefna að árið 1848 var lögregluþjónum skylt að nota íslensku við 2 Um aldur þessa orðatiltækis er margt á huldu en elstu dæmi þess eru frá fi mmta áratug 19. aldar (Tímarit.is). Samt sem áður má vel vera að orðatiltækið sé eldra en elstu skráðu dæmin. Í þessu sambandi ber að nefna að orðaparið, lög og regla, kemur fyrir í ýmsum tungumálum (ensku, Norðurlandamálum, rómönsku mál- un um, forngrísku, latínu) og virðist vera mjög algengt. Hér er gerð grein fyrir forn grís kum og latneskum dæmum. Í forngrísku kemur orðaparið fyrir t.d. hjá Plató (5.–4. öld f.Kr.) (sbr. LSJ, undir τάξις). Hvað latínu varðar tókst að fi nna tvö dæmi. Annars þeirra (lege atque ordine omnia fi unt) er getið í ensk-latneskri orðabók eft ir William Smith (ELD, undir order) og er rakið til Plíníusar yngri (1.–2. öld). Vitn að er í bréf Plíníusar en setninguna er hvergi að fi nna þar. Það má ætla að hér sé um mistök að ræða hjá orðabókarmanninum. Hitt dæmið ([omnes ministri] qui iure atque ordine potestatibus quibusque subiecti sunt) er hins vegar í ritgerð um frjálsan vilja eft ir Ágústínus kirkjuföður (4.–5. öld). Merkingar latnesku orðanna lex og ius skarast nokkuð í íslenska orðinu lög. 3 Það að orðið lögregla falli vel að þeim orðmyndunarreglum sem almennt gilda fyrir íslenskar samsetningar mælir ekki endilega á móti ferlinu sem hér um ræðir. Þvert á móti. Það að lögregla fylgi íslensku orðmyndunarreglunum og fl okkist þar af leiðandi rétt ilega meðal þeirra samsetninga sem hafa lög- að fyrra lið (t.d. löggæsla, lögrétt a, lögsaga, lögskipan) er reyndar conditio sine qua non fyrir því að orðið hafi skotið rótum í orðaforðanum. Með öðrum orðum: umrætt afl eiðsluferli gengur ekki gegn orðmyndunarreglum íslenskra samsetninga sem lögregla fellur fullkomlega að. 4 Textinn er varðveitt ur í uppskrift á Borgarskjalasafni Reykjavíkur (Borgarskjalasafn, Geymsla T6, Hilla D1, Aðfnr. 1372, örk 2 (Reikevigs Vægtervæsen 1791–1813)). 5 Til fróðleiks má geta þess að tvær þjóðsögur eru til um Magnús þennan. Önnur þeirra ber titilinn Magnús pólití (ÍÞ, 1. bindi, bls. 47–48) en hin Magnús litli á Eiði (ÍÞ, 3. bindi, bls. 82). Fyrri þjóðsagan segir að Magnús væri ávallt nefndur „Magnús pólití“ (ÍÞ, 1. bindi, bls. 47) en að embætt isheitinu og sögu þess verður síðar vikið. tunga_20.indb 106 12.4.2018 11:50:48
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144
Side 145
Side 146
Side 147
Side 148
Side 149
Side 150
Side 151
Side 152
Side 153
Side 154
Side 155
Side 156
Side 157
Side 158
Side 159
Side 160
Side 161
Side 162
Side 163
Side 164
Side 165
Side 166
Side 167
Side 168
Side 169
Side 170
Side 171
Side 172
Side 173
Side 174
Side 175
Side 176

x

Orð og tunga

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.