Orð og tunga - 26.04.2018, Blaðsíða 102

Orð og tunga 20 (2018), 91 –104. © Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum
fræðum, Reykjavík.
Margrét Jónsdóttir
Orðið kýrskýr. Merking og myndun
1 Inngangur1
Viðfangsefni greinarinar er orðið kýrskýr. Menn eru sagðir kýrskýrir
og mál getur verið kýrskýrt. Venjulega fer þá ekkert á milli mála: Sá
kýrskýri er mjög eða afar skýr, greinilegur í tali, greindur, og kýrskýrt
mál liggur ljóst fyrir.
Ég hef þekkt orðið lengi og í mínu máli vísar það til heimsku:
kýr skýr maður er heimskur.2 Það er sú merking sem Íslensk orðabók
(2002:848) gefur.
Í öðrum kafla verður sjónum beint að notkunarsögu orðsins og þá
um leið merkingu þess. Myndunin, sem er nátengd merkingunni, er
hins vegar rædd og skýrð í þriðja kafla. Í þeim kafla verður einnig rætt
um rímið í orðinu og hlutverk þess. Þeim kafla fylgir niðurstöðukafli
og síðan lokaorð.
2 Saga, notkun og merking
2.1 Saga og notkun
Í greininni er stuðst við dæmi sem er að finna á Tímarit.is (júní 2016);
um kýrskýr í báðum tölum og kyni eru dæmin 69; hér er orðmyndin
kýrskýrt undanskilin en um hana eina og sér eru dæmin 72.
1 Ég þakka Þorsteini G. Indriðasyni og Bjarka M. Karlssyni fyrir mjög gagnlegar
ábendingar við greinina.
2 Ég lærði orðið af föður mínum, Jóni S. Einarssyni (1920‒2014). Hann fæddist og
ólst upp á Héraði og átti þar heima fram að tvítugu.
tunga_20.indb 91 12.4.2018 11:50:45