Orð og tunga - 26.04.2018, Blaðsíða 108

Margrét Jónsdóttir: Orðið kýrskýr. Merking og myndun 97
hafa verið. Á því leikur nefnilega enginn vafi að merking sú sem vísar
til gáfna og skýrleika er sú eina sem allur þorri fólks þekkir og er töm.
3 Myndun
3.1 Myndunarleiðir
Nú má spyrja hvort orðið kýrskýr sem vísar til heimsku sé „sama“ orð-
ið og kýrskýr sem höfðar til gáfna og þá líka hvernig standi á þessari
merkingarlegu kúvendingu.5 Til að svara þessari spurningu þarf að
leggja merkinguna til grundvallar við greininguna en um leið að líta
á sjálfa orðmyndunaraðferðina. Könnum það mál.
Einfaldasta svarið er að orðið kýrskýr sé samsett orð eins og raun-
ar flest íslensk orð. Orðið er þá myndað af stofnum nafnorðs og lýs-
ingarorðs (sem gegnir hlutverki höfuðs), N+L. Hver svo sem merking-
in er þá er í báðum tilvikum viðlíking: skýr eins og kýr. Viðmiðunin er
gáf ur kýr inn ar. Eini munurinn er þá sá að merkingin (sem kannski er
sú yngri) ’(afar/mjög) skýr/greinilegur/greinargóður’ er myndhverf;
hinni eig in legu merkingu hefur verið kúvent. Allt er því eitt og hið
sama, engin ástæða til að gera ráð fyrir því að um tvö orð sé að ræða.
Hin merkingarlega kúvending er athyglisverð. Orðið kýr heldur
sinni merkingu en viðmiðið við gáfur kýrinnar breytist. Í hvorugu til-
vikinu er þá hægt að tala um merkingarrýrnun (e. semantic bleaching,
desemanticization) sem er eitt þeirra atriða sem skipta máli í sambandi
við það þegar orð breytir um hlutverk við kerfisvæðingu, t.d. þegar
það verður áhersluliður, sjá t.d. Heine og Kuteva (2002:2 o.v.). Kú-
vend ingin hefur það í för með sér að neikvæð merking verður jákvæð.
Með öðrum orðum má segja að merking orðsins kýrskýr geti ýmist
verið í vegsaukandi skyni eða niðrandi svo að vísað sé til hugmynda
Meibauers (2013) um myndhverfa stöðu viðmiðunarorðsins.
Þetta þarfnast nánari skýringar. Orðin vegsaukandi og niðrandi
eru þýðingar á ensku orðunum meliorative og pejorative. Meibauer
(2013) notar þau í greiningu sinni og mati á samsetningum í þýsku.
5 Sögnin kúvenda (og nafnorðið kúvending) er forvitnileg. Ásgeir Blöndal Magnússon
(1989:521) segir sögnina vera frá 19. öld og merkinguna ’skuthverfa skipi; snúa
algerlega við’. Sögnin er tökusögn komin úr dönsku og merkir eiginlega ’snúa við
eins og kýr, snúa klunnalega við’. Segja má að kýrskýr í merkingunni ’(afar/mjög)
skýr/greinilegur/greinargóður’ sé nokkurs konar kúvending enda merkingin
’heimskur’ eldri!
tunga_20.indb 97 12.4.2018 11:50:46