Saga - 2010, Page 236

skaparmál aldamótakynslóðarinnar veitt stjórnmálamönnum og stjórnend-
um innan orkugeirans innblástur við að sannfæra landsmenn um mikilvægi
einstakra framkvæmda á hátíðastundum, sbr.: „jökulvötnin … mundi mega
hemja og temja til þjónustu við lífið“ (101), „Fljótið, sem áður var farartálmi
í fæðuleit“ (101), „Á þennan jötun öræfanna höfum vér lagt fyrsta beizlið“
(101), „þar vinnur orkuverið mikil verðmæti úr villtum straumi fljótsins“
(101), „fjötur á lagður, sterkari en svo, að jötunafl fljótsins fái slitið“ (101–
102). Hér er það ekki merking orðanna sem segir áhugaverðustu söguna
heldur sú staðreynd að hugsun þessara einstaklinga og tjáning endurspegl-
ar hugmyndir manna sem lifðu á allt öðrum tíma. Og hver veit nema í þess-
um þræði megi finna að minnsta kosti vísbendingu um svar við þeirri
áleitnu spurningu sem vaknar við lestur þessarar ritgerðar, spurningunni
um hvað olli því að menn voru enn að tala um að virkja Hvítá við Gullfoss
fram á 9. áratug 20. aldar, og um virkjanir í Jökulsá á Fjöllum fram á 21. öld.
Greining heimilda
Ritgerðin byggist sem fyrr segir á viðamikilli söfnun heimilda af mjög ólík-
um toga. Þó hefði mátt gera betri grein fyrir eðli þeirra og því hvernig höf-
undur hygðist lesa úr þeim, og velta fyrir sér vandamálinu við skilgreiningu
þess sem við köllum „ríkjandi viðhorf“. Hvers konar heimild um hugarfar
er bundið mál þar sem formið setur tjáningunni takmörk? Hvers konar
heimild um hugarfar eru þingræður þar sem flokkspólitík mótar afstöðu
manna, stundum á nokkuð fyrirsjáanlegan hátt ef ekki nánast vélrænt? Og
hvers konar heimild um náttúrusýn er úrskurður stjórnvalds á borð við
Skipulagsstofnun sem kemst að niðurstöðu í samræmi við lög en byggir líka
á tæknilegum útfærslum þeirra sem hafa ríka hagsmuni af niðurstöðu henn-
ar? Í heild verður líka að segja að greining og úrvinnsla heimilda er ekki sér-
lega fyrirferðarmikil í ritgerðinni, og mörg þeirra áhugaverðu heimildabrota
sem vísað er til standa eins og textalausar myndir án túlkunar og samhengis.
Sjaldan er beinlínis grafist fyrir um það hvað býr að baki orðum og gerðum
manna. Dæmin eru nokkur, en ég ætla að halda mig við Hannes og Gullfoss
og þá tilvitnun sem ég las hér í upphafi máls mín. Úrvinnsla Unnar Birnu á
því fágæta dæmi um náttúrusýn frá upphafi 20. aldar er þessi: „Það var
upplifun að koma að Gullfossi … yfirvöld gerðu sér grein fyrir gildi Gull -
foss“ (48). Ég myndi segja að hér væri illa farið með efnismikla heimild um
náttúrusýn. Í ritgerðinni er þessi úrvinnsla þó að nokkru leyti rökrétt, því
tilvitnunin er aðeins hluti af frásögn um fossaverslunina og viðhorf ráða -
manna til fossanna á þessum tíma. Að slík úrvinnsla sé rökrétt hlýtur hins
vegar að benda til þess að tilvitnunin sé á röngum stað eða þá, eins og ég
hef gert hér að kjarna í gagnrýni minni, að nálgunin bjóði hreinlega ekki
upp á að unnið sé með þýðingarmiklar heimildir eins og tilefni væri til.
Segja má að orð Hannesar lendi nánast í klóm atburðasögunnar, og tækifæri
sigrún pálsdóttir236
Saga haust 2010 — NOTA (9.5.)_Saga haust 2004 - NOTA 8.12.2010 11:06 Page 236