Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Blaðsíða 45

B e r í s l e n s k a þ j ó ð i n á b y r g ð i n a á H r u n i n u ?
TMM 2010 · 3 45
Þjóðarsátt um þjóðarsnilld
Einn hópur er þó undanskilinn í greiningu Einars Más Jónssonar, en
það er íslenska þjóðin sjálf. Ljóst er að hugmyndarfræðingar nýfrjáls­
hyggjunnar, stjórnmálamennirnir og auðmennirnir störfuðu ekki í
tómarúmi, hvorki saman né aðgreindir hver frá öðrum. Þeir bjuggu allir
í þjóðfélagi sem studdi þá að mestu, og reyndar æ meir eftir því sem á
leið.
Sjálfstæðisflokkurinn, sem var sá flokkur sem helst tók nýfrjáls­
hyggjuna upp á sína arma, vann kosningar undir merkjum hennar 1991,
1995, 1999, 2003 og 2007. Ljóst er því að flokkurinn starfaði ekki í ósátt
við þjóðina. Erfiðara er að mæla viðhorf þjóðarinnar til auðmanna, þar
sem þeir eru ekki kjörnir, en þó er hægt að fullyrða að þeir nutu almennt
mikils álits. Jón Ólafsson reynir einmitt í grein sinni „Innri þroski …“
að sýna fram á að víðtækur samfélagssáttmáli hafi ríkt um góðærið og
útrásina,3 sem bæði voru jú talin afsprengi nýfrjálshyggjunnar. Nefnir
hann sem dæmi skýrslu Viðskiptaráðs frá 2006, ræður forseta Íslands
og jafnvel tónlistarmyndina Gargandi snilld, en allt þetta sýndi fram á
yfirburði Íslendinga og fáir settu sig upp á móti.4
Nýfrjálshyggjan var innflutt hugmyndafræði sem á rætur sínar að
rekja til nokkurra kennara í háskólum í Vín og Chicago. Eigi að síður
náði hún meiri tökum á íslensku þjóðinni en flestum öðrum.
Hvernig er hægt að útskýra þetta?
Erfitt er að tímasetja nákvæmlega hvenær nýfrjálshyggjan kom til
landsins. Heimsókn höfuðpostulans Miltons Friedman árið 1984 má
telja táknrænt upphaf, en líklega var stefnan þó farin að skjóta rótum
talsvert fyrr. Nýfrjálshyggjan varð fyrst að alþjóðlegu afli í umrótinu
upp úr 1970, og vafalaust hefur vírusinn borist hingað til lands í farteski
ótal útskriftarnema í hagfræði og stjórnmálafræði uppfrá þeim tíma,
ekki síst hjá þeim sem höfðu lært í hinum enskumælandi heimi. Hún
fór þó ekki almennilega að breiða úr sér hérlendis fyrr en á seinni hluta
9. áratugarins. Sumir höfðu af þessu áhyggjur, en ekkert mótefni virtist
fáanlegt.5
Stjórnmálafræðingurinn Andrew Gamble lýsir því hvernig kapítal­
isminn gekk í gegnum tvær meiriháttar kreppur á 20. öld, fyrst þá sem
hófst í kringum 1930 og síðan aftur þá sem hófst í kringum 1971–73,
og lýsti sér meðal annars í aftengingu dollars frá gullfætinum og olíu­
kreppu.6 Í fyrra skiptið var helsta vandamálið atvinnuleysi og niður­
staðan keynesískur kapítalismi með miklum ríkisafskiptum og nánast
fullri vinnu. Kreppan um 1970 birtist meðal annars í mikilli verðbólgu