Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Blaðsíða 137

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 3 137
honum varla vært vegna fjölskyldutengsla við gyðinga en þó ekki síður vegna
sjálfrar tónlistarinnar.
Dökkur og frumstæður stíll Jóns snýr baki við mörgum helstu lögmálum þýskrar
tónsköpunar og ekki síst áherslunni á kontrapunkt, að margar sjálfstæðar raddir
hljómi samtímis. Þegar öllu var á botninn hvolft gátu hráar tónsmíðaaðfeðir Jóns
Leifs aldrei orðið fyrirmyndin að þeirri hreinu list sem nasistar vildu rækta í ríki
sínu. (Bls. 185)
Enda segir Árni: „Velgengnin sem Jón hafði notið í Þýskalandi á undanförnum
árum gufaði upp á augabragði.“(Bls. 212)
Jón skrifaði síðar ritið Islands künstlerische Anregung eða Listhvöt Íslands
sem var gefið út árið 1950. Þar reifar hann hugmyndir sínar til að hreinsa af sér
þennan áburð og þar má segja að fáfræði hans kom berlega í ljós: „Ekki renndi
hann grun í að bókin myndi koma mörgum fyrir sjónir sem útvötnuð nasista­
heimspeki og ætti beinlínis eftir að stuðla að niðurlægjandi móttökum á tónlist
hans.“ (Bls. 296)
Eftir stríð tók við dramatískasta tímabilið í ævi Jóns Leifs. Í stríðslok, eftir að
hann hafði komið fjölskyldu sinni í öruggt skjól í Svíþjóð, skildi hann við
eiginkonu sína enda hafði hjónabandið staðið á brauðfótum um árabil. Hún
tók því mjög illa – hún hafði lagt allt í sölurnar fyrir hann og í raun hætt við
sinn eigin feril til að gerast umboðsmaður hans. Trú hennar á hæfileika hans
var óbilandi og náði út yfir allt – og ekki virðist hún hafa dregið úr þeim
mikilmennskuórum sem greina má hjá honum strax uppúr tvítugu.
Við dauða yngri dóttur þeirra, Lífar, sem drukknaði við strendur Svíþjóðar
aðeins sautján ára gömul árið 1947 vann Jón sig útúr sorginni með því að semja
tónlist sem beinlínis fjallar um dauða hennar. Afraksturinn var fjögur verk,
meðal annars tvö af þekktustu verkum Jóns, kórverkið Requiem (1947) eða
sálumessa sem jafnframt er ein best heppnaða tónsmíð hans, og Vita et mors
(Líf og dauði, 1948–51) sem er annar strengjakvartett hans, þar sem hann
vinnur með margar sömu hugmyndir og í kórverkinu. Jón hafði gert það sama
þegar faðir hans lést árið 1929, verkin sem hann samdi í þeirri sorg eru t.d. sér­
kennilega fallegt lag við bænina Vertu guð faðir, faðir minn, útsetning á Allt
eins og blómstrið eina og lag við upphafserindi Passíusálma Hallgríms, Upp,
upp mín sál. Þjóðhvöt, sem hann samdi öðrum þræði í tilefni af Alþingishá­
tíðinni árið 1930, varð líka requiem – sálumessa yfir föður hans, enda er það
verk fullt af sorg og dauða. Þegar móðir hans lést svo árið 1961 samdi hann
Hinstu kveðju fyrir strengjasveit.
Líf var grafin á Íslandi að ósk móður hennar, og eftir það gat Annie hvergi
annars staðar hugsað sér að vera og hér bjó hún ásamt eldri dóttur þeirra, Snót,
til dauðadags. Árni lýsir mjög átakanlega hvernig Annie dró fram lífið á örlít­
illi kennslu og stóð oft og horfði upp í gluggana á Freyjugötunni þar sem Jón
bjó þá með síðustu eiginkonu sinni, Þorbjörgu.