Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Page 96

96 TMM 2010 · 3
Á d r e p u r
Orri Vésteinsson
Menningararfur á markaðstorgi
Það hefur verið uppgangur í fornleifarannsóknum á Íslandi undanfarin ár.
Fyrir aldarfjórðungi mátti telja starfandi fornleifafræðinga á fingrum annarrar
handar en nú hleypur tala þeirra á tugum. Fleiri hendur vinna meira verk og
má nefna sem dæmi að í skýrsluröð Fornleifastofnunar, sem hóf göngu sína
1995, eru nú 448 skýrslur, stórar og smáar. Þar er að finna meiri fróðleik um
íslenskar fornleifar en tekist hafði að draga saman á 150 árunum þar á undan.
Þennan vöxt má þakka harðsnúnu liði íslenskra fornleifafræðinga en hann er
líka beint afsprengi af uppgangstímum þeim sem lauk með hvelli haustið
2008.
Allt frá því að Íslendingar fóru að flokka sig með efnuðustu þjóðum heims
hefur verið tiltölulega laust um fé úr sjóðum almennings til fornleifarann­
sókna, rannsókna sem almenningur hefur að stærstum hluta velþóknun á og
stjórnmálamenn þar af leiðandi líka. Miklu munaði um Kristnihátíðarsjóð
sem styrkti myndarlega marga fornleifauppgrefti á árunum 2002–2006 en
undanfarin ár hafa margar stórar rannsóknir einnig verið reknar á beinum
styrkjum frá Alþingi. En uppgangurinn í efnahagslífinu hefur ýmis önnur
áhrif því að framkvæmdir, stórar sem smáar, skapa þörf fyrir fornleifarann­
sóknir, t.d. kortlagningu fornleifa og uppgröft þegar ákveðið er að þær þurfi að
víkja vegna álvera eða skrifstofubygginga. Mjög lauslega áætlað losaði fjár­
magn til fornleifarannsókna um þriðjung úr milljarði á ári fyrir hrun og ámóta
lauslega má ætla að um tveir þriðju hlutar af því fé hafi fallið til (beint og
óbeint) vegna framkvæmda. Miðað við kostnaðinn við byggingu álvera og
skrifstofubygginga er þetta smáræði en miðað við það fé sem veitt er til rann­
sókna á íslenskum menningararfi eru þetta myndarlegar upphæðir. Yfir þessu
má gleðjast, en eðlilegt er líka að spurt sé hvernig þetta fé nýtist; hvenær kemur
að útborgun þessa arfs?
Eins og á mörgum öðrum sviðum íslensks þjóðfélags er tilhneigingin sú að
eftir því sem upphæðirnar verða stærri þeim mun meira er svindlað á almenn­
ingi. Það gerist ekki síst þannig að fornleifum er frekar mokað burt eða rann­
sókn þeirra gerð með fljótaskrift ef framkvæmdaaðilinn er ríkið sjálft eða
einhver þjóðhagslega fyrirferðarmikill aðili því þóknanlegur. Þannig voru til
dæmis merkar minjar í Reyðarfirði fjarlægðar án mikillar viðhafnar þegar þar
þurfti að koma fyrir álveri. Ef bóndi þarf hinsvegar að byggja hlöðu eða skrif­
stofukona sumarbústað má viðkomandi búast við að bera fullan kostnað af