Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Side 6

K r i s t r ú n H e i m i s d ó t t i r
6 TMM 2013 · 2
lýðræðisbyltingunni í Austur-Þýskalandi og friðsamlega sameiningu Þýska-
lands. Hvernig kommúnisti var Gorbatsjoff?
„Hann var frá upphafi hugsandi maður. Og hann gerði tilraun til róttækra
umbóta. Krústjoff breytti einræði í fáveldi og batt enda á fjölda-terror
Stalíns. Gorbatsjoff ætlaði sér þó ekki í upphafi allt það sem síðar gerðist,
og ég held að ekki sé rétt að kalla áætlanir hans nýja útgáfu af vorinu í Prag.
Ræða sem hann hélt ekki löngu eftir að hann varð aðalritari (þar segir hann
að Sovétríkin verði að fara inn í 21. öldina á þann hátt sem sé samboðinn
stórveldi) lýsir vel hugsun hans – hún snerist um nútímavæðingu, umbætur
og siðvæðingu hins sovéska valdakerfis, ekki afnám þess. Hann vildi
vera siðmenntandi leiðtogi en grundvallarstoðir sovéska módelsins skyldu
óbreyttar. Þetta átti að vera eins konar fáguð valdaeinokun. Svo reyndust öll
vandamál erfiðari viðfangs en Gorbatsjoff hafði gert ráð fyrir, og þá fær hann
sjokk. Hann reynir takmarkaða aðgreiningu ríkis frá flokknum en reynist
ekki geta haldið henni takmarkaðri, sumpart vegna vanhugsaðra breytinga,
sumpart vegna þess að þjóðernishreyfingar efldust (þó hvergi nærri í öllum
sambandsríkjunum). Við tók svo Boris Jeltsín með sinn markaðsbolsévisma.
Jeltsín er síðasti kaflinn í sögu Sovétríkjanna, frekar en fyrsti kaflinn í sögu
Rússlands eftir kommúnisma. Hvað hefur Gorbatsjoff lært af öllu saman?
Mér hefur virst hann frekar áttavilltur síðan 1991.“
Fól bókin í sér afstöðubreytingu hjá þér sjálfum og hver var þá saga hennar?
„Nei, hún fól ekki í sér afstöðubreytingu heldur var uppsöfnun hugsunar
minnar allt frá því á sjöunda áratugnum. En sovéska módelið beið bana miklu
hraðar en nokkur reiknaði með og þar með féll öll austurblokkin í Evrópu
með hraði því Sovétríkin héldu henni ekki lengur uppi með valdbeitingu
sinni. Austurblokkin hafði skipt öllu máli sem fyrirmyndarríkið fyrir
kommúnistaflokka um heim allan og lengi vel fyrir íslenska sósíalista. Ég
hélt þangað til náms í þeirri trú að verið væri að byggja upp sósíalisma, en
kynni mín af sósíalískri nýhugsun og umbótahreyfingu í Tékkóslóvakíu
leiddu til skoðanaskipta. Ég varð afhuga sovétmódelinu, en fram til 1968
má þó segja að ég hafi enn leitast við að fóta pólitíska hugsun mína í austur-
blokkinni – ekki hjá valdhöfum, heldur hjá umbótasinnum sem gagnrýndu
kerfið á sósíalískum forsendum. Eftir innrásina í Tékkóslóvakíu 1968 var
ekkert að finna austantjalds, og of mikið djúp milli stjórnvalda og andófs-
manna til að þessir tveir aðilar gætu talað sama mál.“
Árið 1970 gaf Mál og menning út eftir þig ritið „Þættir úr sögu sósíalismans“
sem er sögð hafa haft mikil áhrif á hugsun margra og er enn heildstæðasta
rit á íslensku um sósíalisma sem hugmyndastefnu. Þar segirðu í inngangi:
„Hugtakið sósíalismi er hér bundið við þær stjórnmálahreyfingar, sem hafa