Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Qupperneq 75

Vi ð s t a ð l e y s u t a k þ ú m i n n i
TMM 2013 · 2 75
árunum eftir að farið var að þýða verk Halldórs á rússnesku leggja þeir
sem um bækurnar fjalla venjulega mikla áherslu á það, að skáldið taki sér
á réttum hugsjónaforsendum stöðu með alþýðunni í baráttu hennar við
auðvald borgaranna – með öðrum orðum: það er reynt eftir föngum að tosa
verk Halldórs sem lengst inn á svið hins „sósíalistíska raunsæis“ í sovéskri
merkingu þeirra orða. Sú viðleitni átti sér vissulega nokkra réttlætingu í
verkunum sjálfum – en að auki var slík túlkun talin nauðsynleg til að sýna
fram á að sovéskum lesendum stafaði enginn hugmyndafræðilegur háski af
verkum þessa Íslendings. En þegar árin líða sér sá sem viðtökusöguna skoðar,
að það er sem svo opinskár pólitískur mælikvarði á skáldsögur Halldórs víki
til hliðar, skreppi saman – eins og hann sé með einhverjum hætti orðinn
óviðeigandi. Hinsvegar láta rússneskir gagnrýnendur og aðrir lesendur í ljós
æ afdráttarlausari hrifningu af ríkulegu persónusafni í skáldsögum Halldórs
og um leið af því hve sérstæðu ef ekki einstæðu lífi þetta fólk lifir.
Draumalandið Ísland
Oft er þetta tengt gömlum og nýjum rómantískum hugmyndum sem við lýði
hafa verið í Rússlandi um Norðrið – um Norðurlönd og þá sér í lagi Ísland
sem land hrikalegrar náttúru sem getur af sér sterka menn, hetjur – og þó
ekki síður skáld.15 Dæmigert er það sem sovéski rithöfundurinn Gennadij
Fish skrifar í ferðabók sinni um Ísland sem hann nefnir Einbúinn í Atlants-
hafi. Hann segir:
Ég heillaðist af stórkostlegri skáldgáfu Laxness, sem skapað hafði heilsteyptar
persónur og óbrotgjarnar, eins og væru þær höggnar úr klettum eða ís jöklanna
– bændur, skáld og fiskimenn, fólk brennandi ástríðna, harmrænna örlaga og
hjartnæmra ásta.[…] Ég var þakklátur skáldinu sem hafði á nýjan leik, löngu eftir
að sögurnar fornu voru skrifaðar, gefið heiminum Ísland í hinum fáorðaða hrikaleik
þess“.16
Eins og sjá má af tilvitnunum sem þessum – og þær eru hreint ekkert eins-
dæmi – fellur hér saman áhugi lesanda á landi sem honum sýnist um margt
öðruvísi en öll önnur lönd og virðing fyrir Halldóri Laxness sem guðspjalla-
manni bókmenntanna. Því kom það mér ekki á óvart þegar ég í ágúst leið
kom í íbúð þjóðskáldsins Púshkíns í Pétursborg, sem er vitanlega safn og
helgur staður, að elskuleg gömul kona sem þar starfaði og ég tók tali sagði við
mig: Svo þér eruð frá Íslandi? Það er merkilegt land. Þar er skáldskapurinn
ekki mál fáeinna útvaldra eins og hjá okkur heldur snar þáttur af lífi almenn-
ings. Um þetta las ég í skáldsögu Halldórs Laxness, Heimsljós.
Í þessum orðum enduróma merkilegir þættir í sögu bókmenntalegra
samskipta Íslendinga og Rússa. Halldór Laxness sá við fyrstu sýn í almennri
lotningu fyrir arfi Púshkíns og í stórum upplögum bóka í Sovétríkjunum
merki um að einmitt í Rússlandi mætti rætast hin útópíska von um mikil