Heimsmynd - 01.12.1986, Blaðsíða 55

hafði gert mér grein fyrir. Eftir að hann hafði verið kosinn
forseti, bað hann mig koma niður í skrifstofu sína, sem þá var í
Alþingishúsinu. Þegar þangað kom var erindið að spyrja mig
varfærnis- og ljúfmannlega, hvort Morgunblaðið styddi hann
ekki sem forseta, þótt við hefðum skrifað forystugrein til
stuðnings dr. Gunnari Thoroddsen. Ég sagði við hann: Forseti
íslands er forseti Morgunblaðsins. Þá brosti hann og við
töluðum lengi saman um stjórnmál og bókmenntir.
Það var ekki borðliggjandi að ætla sér að gera Lúðvík
Jósefsson að forsætisráðherra. Hann hafði sómt sér vel í
sjávarútvegsráðuneytinu og hafði málefni sjómanna og útgerð-
armanna í fingurgómunum. Hann skildi þessa kalla betur en
flestir þingmenn Sjálfstæðisflokksins. Hann er sérstæður mað-
ur og ég hafði gaman af að tala við hann þegar hann var að
kenna mér kapítalisma á hafréttarráðstefnunni í Genf. Mér,
veitti víst ekki af. En mér er einkar minnistætt hvað hann gerði
mikið grín að litlu kapítalistunum í Sjálfstæðisflokknum.
Kekkonen fól öðrum stjórnarforystu en gömlum stalínist-
um, lét þá njóta sín annars staðar í þjóðfélaginu og lagði ekki á
þá freistinguna sem Áki Jakobsson talaði um. Það er rétt, við
vildum að Laxness yrði forseti, en það var eftir uppgjörið í
Skáldatíma. Lúðvík hafði verið einn af helstu forystumönnum
Kommúnistaflokksins og formaður austfirsku deildar hans.
Slíkir flokkar höfðu ekki beinlínis haft það á stefnuskrá sinni
að virða þá borgaralegu þjóðfélagsgerð sem við búum við,
ætluðu raunar að gjörbylta henni með ólátum. Dr. Kristján
mátti því vita hvað við blasti. Nú horfir þetta allt öðruvísi við.
Alþýðubandalagið er sambland af gömlum kommum og at-
hafnasömum vinstri mönnum. Sumir ekki minni húmanistar en
við, aðrir meiri kapítalistar en ég. Morgunblaðið á sína
stjórnarskrá. Hún birtist í fyrsta tölublaðinu og fjallar um
mikilvægi frjáls fréttablaðs. Þá höfum við einnig óskrifuð lög,
sem við hljótum að fara eftir. Við eigum til að mynda að
standa vörð um íslenzka lýðveldið, þingræðið og kristna
kirkju, ef ég hef skilið mitt hlutverk rétt, auk þess sem við
hljótum að virða og vernda þá utanríkis- og öryggisstefnu sem
Alþingi íslendinga hefur markað. Alþýðubandalagið hefur
nálgazt þessa stefnu mjög á undanförnum árum og raunar hef
ég upp á síðkastið talað við ýmsa alþýðubandalagsmenn, sem
eru þeirrar skoðunar, að þessari stefnu eigi ekki að breyta.
Hún hafi að vísu verið mörkuð án þeirra þátttöku en að vilja
þjóðarinnar og honum verði þeir að hlíta. Þeir vilja taka þátt í
varnarsamstarfi vestrænna þjóða, en eiga meira samstarf við
bandamenn okkar í Evrópu og minna við Bandaríkjamenn.
Þetta höfum við Morgunblaðsmenn einnig hugsað um. Við
höfum oft orðið þreyttir á Kananum, en við sjáum sem stendur
ekki betri lausn á öryggismálunum en með bandarísku varnar-
liði í Keflavík. Hitt er svo annað mál, að nauðsynlegt er að
festast ekki í gömlum formum og efla þessa öryggisstefnu með
meiri þátttöku okkar íslendinga og nánara samstarfi við Evr-
ópuþjóðir en verið hefur. Um þetta er enginn ágreiningur milli
okkar og sumra forystumanna Alþýðubandalagsins. Þeir vilja
bara ekki, að ísland verði víghreiður til árása. Við ekki heldur.
Við viljum haga öllum öryggismálum okkar á þann veg, að
augljóst sé að ísland sé varnarstöð en ekki eitthvert eldflauga-
vígi. Rússar hafa viðurkennt þetta í verki með því að stinga
upp á stórveldafundi hér á landi. Þeir vita, að hér eru engin
kjarnorkuvopn og að utanríkisstefna íslands er til varnar en
ekki árása. Gorbachov hefði aldrei lent á flugvelli, þar sem
væru bandarískar kjarnaflaugar. Hann hefði aldrei komið til
NATO-ríkis, sem hann teldi ógna öryggi Sovétríkjanna. Þessu
svaraði hann raunar við spurningu, sem ég lagði fyrir hann á
þeim mikla blaðamannafundi, sem hann hélt í Háskólabíói
eftir stórveldafundinn. Ég taldi, að svar hans væri mikill fengur
fyrir okkur og staðfesti, að stefna okkar í utanríkis- og öryggis-
málum sé og hafi verið rétt.
Sjálfstæði Morgunblaðsins er mér fyrir öllu sem ritstjóra og
því verður ekki breytt héðan af. Við Styrmir erum á einu máli
um það, en hann verður nú orðið fyrir meira aðkasti en ég.
Einu sinni var ég vondi maðurinn á Morgunblaðinu, nú er það
hann. Samt er hann einhver bezt gerði maður sem ég hef
kynnzt. En einhver verður að vera atvinnuillmenni á svona
vinnustað! Það er hlálegt að það skuli vera hann. Forysta
Sjálfstæðisflokksins veit að við Styrmir erum í sama báti hvað
þetta snertir. En samt vill hún helzt ekki vita það.
Ég sit nánast á friðarstóli, enda kominn tími til. Honum var
nær að taka þetta að sér, en hann fær friðarstólinn ylvolgan
þegar að því kemur og ef hann stenzt þá freistingu að fara út í
pólitík. En ég held hann hafi lítinn áhuga á prófkjörum sem
eru að taka við af Kólosseum og knattspyrnu.
En átök eins og þau sem ég nú hef lýst eru daglegt brauð á
einu blaði, þar sem persónuleg samskipti eru með þeim hætti,
að helzt minnir á mauraþúfu, þótt fámennir séum. Við Gylfi Þ.
Gíslason höfum til að mynda alltaf verið miklir mátar, en sú
var tíðin, að Bjarni Benediktsson hringdi eitt sitt til mín og
sagði: Geturðu ekki hætt þessum skrifum um landsprófið,
Matthías minn? Hvað segirðu, Bjarni, svaraði ég, af hverju?
Ja, hann Gylfi er alveg að verða vitlaus yfir þessari gagnrýni og
þetta getur haft mjög slæm áhrif á stjórnarsamstarfið. Nú, segi
ég, en geturðu beðið mig um þetta, Bjarni, eins mikilvæg og
skólamálin eru? Nei, svaraði Bjarni. Svo varð dálítil þögn og
hann segir: Þú gerir eitt fyrir mig, þú ræðst aidrei persónulega
á Gylfa. Þarftu að biðja mig um það, Bjarni, spurði ég. Nei,
svaraði hann og kvaddi.
Bjarni Benediktsson treysti vinum sínum. Honum hafði
liðið vel á Morgunblaðinu og vissi að sjálfstæðir einstaklingar
eru meira virði en flokksþrælar og já-menn. Á því var vinátta
okkar byggð og hún hefur verið einn af silfurþráðunum í lífi
mínu.
Þú spyrð um þjóðfélagið góða, hvort það sé betra eða verra
en áður. Ég veit það ekki og ég hef engar áhyggjur af þjóðfé-
laginu, hef ég sagt. Sjálfskaparvítin eru verst. En við eigum þó
nokkuð í land að ná Dönum, ef marka má reynslu, sem Steinn
Steinarr sagði mér á sjötta áratugnum. Einhverju sinni þegar
hann var í Kaupmannahöfn hringdi hann í skakkt númer. Ung
kona kom í símann og það skipti engum togum, sagði Steinn,
ég heimsótti hana um kvöldið og kom ekki heim fyrr en næsta
morgun. En þetta stendur allt til bóta hér heima, bætti hann
við og glotti.
Við ættum ekki að vera úrkula vonar um það. En svona
sögur sagði Steinn ungum aðdáanda til gamans. Og kannski til
að auka aðdáunina! En ég sá í gegnum hann, máttu vita.
Ég held að þjóðfélagið sé rúmbetra og umburðarlyndara en
það var áður. Að sumu leyti rómantískara, þótt undarlegt sé í
öllum töffheitunum. En manneskjan breytist víst ekkert, það
er kjarni málsins. Ég ólst upp í hlýju, borgaralegu umhverfi,
en það var hraglandi í nánd. Stundum fundum við svalann af
honum leggja inn yfir ferskeytlulausan Vesturbæinn og þá var
betra að búa sig vel. Annars er þetta afstætt eins og sælan í
himnaríki. Ég vildi ekki eyða eilífðinni í englasöng og sálma-
kvak og ég held ekki þeir Hafskipsmenn tækju undir fullyrð-
ingu mína um betra þjóðfélag nú en áður, en þá verða þeir líka
að líta í eigin barm. Ég segi þetta þó: Þegar ég var yngri veitti
Þjóðviljinn mér undir ritstjórn Svavars Gestssonar, minnir
mig, og leiðsögn Magnúsar Kjartanssonar þessa áminningu,
mörgum mánuðum eftir allt fjaðrafokið um samnefnt leikrit í
Þjóðleikhúsinu: Aldrei datt Göbbels í hug að skrifa leikrit!
HEIMSMYND 55