Heimsmynd - 01.12.1986, Blaðsíða 112

Jólafcötturinn
er dauöur og
GRÝLA
langt frá
sínu öesta
eftir Sigurð Valgeirsson
Kalli litli kemur röltandi niður stigann.
Skoðar í skóinn í glugganum og dregur
forviða upp tvö snúin kerti og spila-
pakka. Hann veltir því fyrir sér stutta
stund hvort hann eigi að stinga þessu
drasli aftur ofan í skóinn en ákveður að
henda því frekar í ruslið. Pegar hann er
að troða upp í sig fyrstu kókópöffs-
skeiðinni tautar hann: „Ruglaður jóla-
sveinn.“
í gömlu skólaljóðunum sem eru senni-
lega sameiginlegur bókmenntaarfur okk-
ar, ef eitthvað er það, eru þrjú kvæði um
jólin. Eftir þá Matthías Jochumsson,
Stefán frá Hvítadal og Jóhannes úr
Kötlum. Alls staðar er talað hlýlega um
kertin.
Kertin brunnu bjart í lágum snúð,
brœður fjórir áttu Ijósin prúð, kveður
Matthías Jochumsson í Jólunum 1891.
Stefán frá Hvítadal yrkir svona í kvæðinu
Jól: í gullnum Ijóma hver gjöf mér skín.
En kœrust voru mér kertin mín. Og Jó-
hannes úr Kötlum orti: Allir fá þá eitt-
hvað fallegt, í það minnstsa kerti og spil -
í kvæðinu Bráðum koma blessuð jólin.
Nútímabörnin eru komin langt frá
drauminum um kerti og spil eins og öðru
sem einkenndi hin gömlu jól. Einfaldari
gleði og ótta. Þegar Hannes, sex ára, var
spurður hvað jólakötturinn væri, sagði
hann: „Er það ekki kötturinn með hött-
inn sem stal jólunum?"
Nei, börnin góð. Jólakötturinn er eng-
in hlæjandi fígúra úr amerískri teikni-
mynd heldur óhræsi. Bitur veruleiki
þeirra sem fengu engin föt, enga lina
pakka fyrir jólin. í þjóðsögum Jóns
Árnasonar er sagt frá jólakettinum sem
hinir fátæku og fatalitlu gátu ekki sofið
útaf á jólanótt:
Hann gerði reyndar engum þeim mein
sem eignuðust einhverja nýjaflík aðfara í
á aðfangadagskvöldið, en hinir sem ekk-
ert nýtt fat fengu fóru allir í jólaköttinn,
svo hann tók (át?) þá eða að minnsta
kosti jólarefinn þeirra og þótti þá góðu
fyrir goldið ef kötturinn gerði sig ánægð-
an með hann. En jólarefur hét það sem
hverjum heimilismanni var skammtað til
jólanna (ket, flot o.s.frv.) á aðfangadags-
kvöld. Af þessu kepptust allir við, bœði
börn og hjú, að vinna tilþess af húsbœnd-
um sínumfyrir jólin aðfá eitthvert nýttfat
svo þeir fœru ekki í ólukkans jólaköttinn
né að hann tœki jólarefinn þeirra, og
þegar börnum og hjúum tókst bæði að fá
nýja flík, nógan jólaref og þar á ofan
jólakerti og það sem mest var í varið, að
þurfa ekki að fara í jólaköttinn, var ekki
kyn þó kátt vœri um jólin til forna.
Árni Björnsson sendi frá sér bókina
Jól á íslandi árið 1963. Hann segir þar
meðal annars frá jólakettinum á svipað-
an hátt og hér að framan. Hann segir líka
frá skýringu á orðtakinu að klæða jóla-
köttinn, „að þeir, sem enga flík fengju,
ættu að klæða kött í buxur á jólanóttina í
augsýn alls heimilisfólksins, og hafi þetta
þótt hin mesta háðung. Önnur sögn seg-
ir, að þeir, sem enga fengu spjörina áttu
á aðfangadagskvöldið að bera fullt hrúts-
horn af hlandi og skvetta úr því í rúmið,
sem þeir voru fæddir í.“ Árni bætir við:
„Yfirleitt munu húsbændur hafa gefið
heimilisfólkinu þessar fatagjafir, að
minnsta kosti þeim, sem ekki voru
hysknir við vinnuna á jólaföstunni. Mun
því jólakötturinn og aðrar þvílíkar skrift-
ir hafa þjónað þeim tilgangi, að börnin,
sérstaklega, kepptust við vinnuna jafnt
sem aðrir.“
Eins og bent hefur verið á eru íslensk
nútímabörn lítið hrædd við jólaköttinn
enda ekki mikil hætta á því að þau endi í
maga hans. Föt teljast vart til jólagjafa
lengur. Börnin fá jólafötin og svo gjafir:
„Mig langar að fá einn fallegan kjól í
viðbót. Ég á svo mikið af kjólum,“ segir
Elín sjö ára. „Svo langar mig í æfinga-
galla. Það er allt í lagi að eiga tvo. Ég er
búin að segja mömmu og pabba það.“
Kötturinn hefur horfið sem aðhalds-
og uppeldistæki og ekki verið leystur af
nema ef vera skyldi með hrárri kartöflu
sem miskunnarlausir nútímaforeldrar
láta í skóinn í stað sælgætis þegar litli
molinn þeirra hefur sett persónulegt met
í ótuktarskap.
Eini óvætturinn sem virðist skrimta frá
því í gamla daga er Grýla kerlingin. Al-
geng hugmynd þeirra barna sem HEIMS-
MYND ræddi við var að hún væri
mamma jólasveinanna og Leppalúði
pabbi þeirra. Börnin viðurkenndu hana
sem ákveðna ógn en voru þó ekkert til-
takanlega hrædd. Þetta kemur heim við
niðurstöður bókarinnar Börn eru líka
fólk eftir Valdísi Óskarsdóttur frá 1980.
Þar svarar Fífa fjögurra ára spurningunni
um það hvort einhver búi í fjöllunum
þannig að þar búi Grýla, Leppalúði og
líka jólasveinarnir. Hún bætir því við að
það sé skítugt hjá Grýlu og hún gangi í
rifnum fötum. Regína, fimm ára, svarar
sömu spurningu: „Það eru jólasveinar,
tröll og Grýlur og Leppalúði." -Hvað
gera þau í fjöllunum? „Þau fara stundum
á vorin og ná í hérna eiríhverja krakka og
éta þau líka eins og skrattarnir.“
Grýluóttinn er enn möguleiki, enda,
eins og Árni Björnsson bendir á, hefur
hún verið yrkisefni ýmissa íslenskra góð-
skálda. Árni bendir einnig á að Grýla er
þekkt sem tröllkonuheiti í Snorra-Eddu
og víða í fornum ritum segir hann að sé
talað um grýlur í merkingunni ógnir eða
ógnanir.
En til eru margs konar lýsingar á Grýlu
og sumar all tilkomumiklar. Árni Björns-
son segir: „í kvæði Stefáns í Vallanesi
segir þannig, að hún sé vitaskuld ófríð og
illileg, hvert hinna þriggja höfða hennar
sé eins stórt og á miðaldra kú, augun séu
sem eldsglóðir, kinnbeinin kolgrá og
kjafturinn eins og á tík. Hún hefur hátt
hrútsnef, þrútið og blátt og í átján
112 HEIMSMYND