Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2017, Síða 51

en aðrir. Það finnur frekar til depurðar og hefur meiri áhyggjur
en dagvinnufólk (harring ton, 2001; nanna i. Viðarsdóttir,
2014).
Í rannsókn Marquié og félaga (2014) komu fram marktæk
tengsl á milli vaktavinnu og langvinnrar vitsmunalegrar
skerðingar, en niðurstöðurnar benda til þess að vaktavinna í
tíu ár samsvari aukinni aldurstengdri andlegri hrörnun sem
nemur sex og hálfu ári. Það getur svo tekið fólkið fimm ár að
vinna sig úr þessari skerðingu eftir að það hættir í vaktavinnu.
Sá aðili innan fjölskyldu, sem stundar vaktavinnu, missir
oft af atburðum með sínum nánustu. Slíkt getur haft neikvæð
áhrif á samskipti við maka og börn (kryger, 2007). Vaktavinna
hefur einnig áhrif á skapbreytingar og eru skilnaðir algengari
á meðal vaktavinnufólks en þeirra sem ekki stunda vaktavinnu
(heilsuupplýsingasíða Viktoríufylkis, 2014).
Slysahætta
auk þessara alvarlegu afleiðinga á heilsu vaktavinnufólks eru
slys tíðari meðal þeirra sem fá ekki fullnægjandi svefn og
árangur í starfi er verri en meðal þeirra sem sofa vel (niu o.fl.,
2011; Peate, 2007). hætt er við að þreyta og syfja geti safnast
upp og skapað þannig hættu við
störf. Þekkt einkenni langvar andi
svefnleysis og þreytu eru minni
athygli og einbeiting en einnig skert
minni og allt þetta getur svo haft í
för með sér alvarlegar afleiðingar
þegar unnið er með líf og heilsu
annarra (fallis o.fl., 2011; Marquié
o.fl., 2014; niu o.fl., 2011). Þá virð -
ist slysahætta aukast með auknum
fjölda vakta og aukinni lengd vakta,
t.d. virðist hættan aukast um 90%
eftir 10 klukkustunda vakt og eftir 12 klukkustunda vakt hefur
hættan aukist um 110% (folkard og Lombardi, 2006). niður -
stöður rannsóknar á viðbragðstíma vaktavinnufólks í tengslum
við vökutíma gáfu til kynna að ef viðkomandi hafði verið
vakandi í 19 klukku stundir þá reyndist viðbragðstími hans vera
sambærilegur og hjá einstaklingi með 0,05% af alkó hóli í blóði.
Eftir 24 klukkustunda vöku var viðbragðstíminn sam bæri legur
og hjá einstaklingi með 0,10% af alkóhóli í blóði og það sem
vakti sérstaka athygli í rannsókninni var að einstaklingurinn
virtist ekki átta sig sjálfur á skertum viðbragðstíma (Dawson
og reid, 1997).
Svefnröskun vaktavinnufólks
Í alþjóðlegri flokkun svefntruflana (e. International Classi -
fication of Sleep Disorders) er skilgreind ákveðin tegund svefn -
röskunar sem orsakast af vaktavinnu (e. Shift Work Sleep
Disorder — SWSD) (american academy of Sleep Medicine,
2001). Skilyrði til greiningar SWSD er að líðan einstaklingsins
einkennist af mikilli þreytu eða erfiðleikum með svefn sem
tengist vinnu á óhefðbundnum tíma sólarhringsins (american
academy of Sleep Medicine, 2001). Orkuleysi, minni einbeit -
ing, pirringur og höfuðverkur eru atriði er geta leitt til grein -
ingar SWSD (Zhao og Turner, 2008). Varast ber að álykta að
ekki sé hægt að tengja þessi einkenni við aðra heilsufarskvilla
eða undirliggjandi sjúkdóma sem hafa sína eigin svefnrösk -
unargreiningu, eins og kæfisvefn eða drómasýki (Sack o.fl.,
2007).
Úrræði
Vaktafyrirkomulag
Langflestar heilbrigðisstofnanir á Íslandi hafa þrískipt vakta -
kerfi sem skiptist í morgunvakt frá 8–16, kvöldvakt frá 15.30–
23.30 og næturvakt frá 23–8.30. Margar deildir keyra svo á
tvískiptu kerfi um helgar, dag- og næturvaktir, þar sem hvor
vakt um sig er 12–13 klukkustundir. Samkvæmt kjarasamn ing -
um hjúkrunarfræðinga og ljósmæðra eiga starfsmenn rétt á
a.m.k. 11 klukkustunda samfelldri hvíld á milli vakta, en þó má
gera undanþágu niður í allt að 8 klukkustundir þegar starfs -
maður skiptir af morgunvakt yfir á næturvakt eða af kvöldvakt
yfir á morgunvakt, samkvæmt skipulagi vaktaskýrslu, eða þegar
ófyrirsjáanleg atvik koma upp. gerð er sú krafa til vaktakerfis
að á einum vaktahring séu fáar skipt -
ingar milli mismunandi tegunda
vakta og að vinnan sé skipulögð
þannig að ekki reyni á þetta 8
klukkustunda frávik oftar en einu
sinni í viku (kjara samningur félags
íslenskra hjúkrunarfræðinga og
fjármálaráð herra f.h. ríkissjóðs,
2001–2004; kjarasamningur Sam -
bands íslenskra sveitafélaga og Ljós -
mæðrafélags Íslands, 2011–2014).
Ef unnið er á breytilegum vökt -
um er almennt talið betra að skiptingar á milli vakta fari fram
með klukkunni. Þannig verður svefn með besta móti og líkur á
langvarandi svefnskorti minnka (niu o.fl., 2011). Tíð skipti á
milli vakta eru algeng hjá vakta vinnu fólki, sérstaklega þeim
sem vinna 80–100% vinnu á þrí skipt um vöktum. Þessar tíðu
skiptingar hafa marktæk áhrif á dægursveifluna samkvæmt
rannsókn Eldevik og félaga (2013) sem gerð var á 2000 norsk -
um hjúkrunarfræðingum. jákvæð tengsl voru á milli tíðra
skiptinga og ófullnægjandi svefns hjúkr unar fræðinganna og þá
jókst einnig hættan á mistökum og slysum (Eldevik o.fl., 2013).
Á Íslandi og öðrum norðurlöndum geta flestir hjúkrunar -
fræðingar og ljósmæður sett fram vaktaóskir í vinnuskýrslu og
slíkt hefur gefið góða raun. rannsókn Bambra og félaga (2008)
sýnir að slíkt fyrirkomulag dregur úr fjarvistum sökum veik -
inda og þá hafði það einnig góð áhrif á félagslíf, tómstundir og
fjölskyldulíf starfsmanna.
Undirbúningur fyrir vaktir
góður undirbúningur fyrir næturvaktir eykur virkni starfs -
manns, kemur í veg fyrir þreytu og alvarlegar afleiðingar svefn -
leysis. undirbúningurinn þarf að hefjast heima við. Svefn-
svefn og vaktavinna
tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 93. árg. 2017 51
Niðurstöður rannsóknar á viðbragðstíma
vaktavinnufólks í tengslum við vökutíma
gáfu til kynna að ef viðkomandi hafði verið
vakandi í 19 klukkustundir þá reyndist
viðbragðstími hans vera sambærilegur og
hjá einstaklingi með 0,05% af alkóhóli í
blóði.